Gewone taal voor een ongewoon boek? 3

Dr. W.J. Heeringa

02-12-17

9. Parafrases

Dan wil ik nu iets zeggen over parafrases. Met de parafrases gaat men eigenlijk nog weer een stap verder. Ik zal kort iets zeggen over Het Boek, de BasisBijbel en De Bijbel in Gewone Taal.

In het Boek wordt de Bijbel naverteld. De ‘vertalers’  noemen dit ook wel een gedachte-voor-gedachte-vertaling. Meer dan in welke andere Nederlandse vertaling dan ook komt men hier zegswijzen en uitdrukkingen van het hedendaagse Nederlands tegen.[52] Het Boek is in 1987 voor het eerst verschenen. Sinds mei 2008 is een gereviseerde versie van Het Boek uitgegeven.[53]

De BasisBijbel is een Bijbel in zo gemakkelijk mogelijk Nederlands. Deze Bijbel verscheen in 2013. Het gaat hier om een hervertelling van de Statenvertaling. Echte Bijbelwoorden zijn vervangen door gewonere woorden. De woorden en zinnen zijn kort gehouden. Hier en daar is tekst toegevoegd om een zin duidelijker te maken.[54]

De Bijbel in Gewone Taal verscheen in 2014. Het is een vertaling uit de grondtalen naar de taal zoals die dagelijks door de mensen gebruikt wordt.

Er wordt uitsluitend gebruik gemaakt van de de basiswoordenschat van het Nederlands. Die basiswoordenschat is bepaald op basis van onderzoek.[55] Verder worden lange zinnen vermeden. Ook is beeldspraak verduidelijkt of uitgelegd als dat nodig was.[56] In de volgende voorbeelden kunnen we zien waar dat toe kan leiden:

Deuteronomium 4:23

HSV: Wees op uw hoede, dat u het verbond van de HEERE, uw God, dat Hij met u gesloten heeft, niet vergeet ...

BGT: Vergeet nooit de afspraak die de Heer, jullie God, met jullie gemaakt heeft ...

Spreuken 28:1b

HSV: ... een rechtvaardige heeft zelfvertrouwen als een jonge leeuw.

BGT: ... goede mensen voelen zich altijd veilig.

Psalm 23:4a

HSV: Al ging ik ook door een dal vol schaduw van de dood, ik zou geen kwaad vrezen ...

BGT: Ik ben niet bang, ook al is er gevaar, ook al is het donker om mij heen ...

Psalm 116:3a

HSV: Banden van de dood hadden mij omvangen ...

BGT: Ik was al bijna dood ...

10. Beoordeling (2)

We zagen al eerder dat bij moderne vertalingen als de Groot Nieuws Bijbel en de Nieuwe Bijbelvertaling vertaling en uitleg vermengd worden. Dit geldt in sterkere mate ook voor parafrases. Het diepste probleem bij dit alles is m.i. dat men niet ten volle erkent dat héél de Schrift door God is ingegeven (2 Timotheüs 3:16). Dhr. L. van Belzen van de Gereformeerde Bijbelstichting schrijft met betrekking tot de Bijbel in Gewone Taal:

We belijden dat de Bijbel niet alleen zakelijk, maar ook woordelijk (van woord tot woord) het geïnspireerde Woord van God is. Alles, tot in de kleinste delen, heeft voor ons betekenis, niet alleen wat er geschreven is, maar ook hoe het geschreven is. Al de Schrift is van God ingegeven (2 Tim. 3:16). Consequentie van dit belijden is de keuze voor een zo letterlijk mogelijke vertaling.[57]

Graag citeer ik hier ook Charles H. Spurgeon. In een preek zei hij eens:

Hier ligt mijn Bijbel – wie heeft die geschreven? Ik open die en vind een reeks traktaten. De eerste vijf traktaten waren geschreven door een man die Mozes heet. Ik ga verder en vind anderen. Soms zie ik dat David de schrijver is, andere keren is het Salomo. Hier lees ik Micha, dan Amos, dan Hosea. Als ik verder ga naar de meer duidelijke pagina's van het Nieuwe Testament, zie ik Mattheüs, Marcus, Lucas en Johannes, Paulus, Petrus, Jacobus en anderen. Maar als ik het boek dicht doe, stel ik mezelf de vraag wie de auteur daarvan is. Claimen deze mannen gezamenlijk het auteurschap? Zijn zij de samenstellers van deze grootse bundel? Verdelen zij de eer onder elkaar? Onze heilige religie antwoordt: nee!

Deze bundel is het schrijven van de levende God: elke letter werd geschreven met een Almachtige vinger; elk woord daarin kwam neer van eeuwige lippen; elke zin werd gedicteerd door de Heilige Geest. Zij het dat Mozes in dienst was om zijn geschiedenissen te schrijven met zijn vurige pen, God leidde die pen. Zij het dat David zijn harp bespeelde en psalmen met zoete melodieën van zijn vinger liet komen, maar God bewoog zijn handen over de trillende snaren van zijn gouden harp. Zij het dat Salomo het hooglied van liefde zong, en woorden van volmaakte wijsheid voortbracht, maar God leidde zijn lippen en maakte de prediker welsprekend. Als ik de donderende Nahum volg wanneer zijn paarden de wateren doorploegen, of Habakuk wanneer hij de tenten van Cushan ziet in droefheid; als ik Maleachi lees wanneer de aarde brandt als een oven, als ik naar de zoetvloeiende pagina van Johannes blader die vertelt over liefde, of de ongepolijste, vurige hoofdstukken van Petrus, die spreekt van het vuur dat Gods vijanden verslindt; als ik ga naar Judas, die een vloek laat neerkomen op de vijanden van God - overal vind ik God Die spreekt. Het is Gods stem, niet van een mens; de woorden zijn Gods woorden, de woorden van de Eeuwige, de Onzichtbare, de Almachtige, de HEERE van deze aarde.[58]

Daar waar men het zo letterlijk mogelijk vertalen heeft losgelaten, wordt het ook een stuk moeilijker om nog concordant te vertalen. Met concordant vertalen bedoelen we dat een woord in de grondtekst overal in de Bijbel zoveel mogelijk met hetzelfde Nederlandse woord vertaald wordt. Zoveel als mogelijk. Want niet altijd is dat mogelijk. Een woord kan verschillende betekenissen hebben. Uit de context moet dan blijken om welke betekenis het gaat. Concordant vertalen vloeit voort uit de belijdenis dat heel de Schrift is geïnspireerd door de Heilige Geest. Want dan is het niet maar toevallig als een bepaald woord in een tekst ook in teksten elders gebruikt wordt, zelfs als dat teksten zijn in andere Bijbelboeken. Dus is het belangrijk dat de verbinding tussen de teksten met hetzelfde woord zichtbaar blijft.

Het gebrek aan respect voor de Bijbel als Woord van God blijkt m.i. ook wanneer men denkt heel de Bijbel te kunnen verwoorden in jip-en-janneketaal. Woorden als 'verbond', 'gerechtigheid', 'tabernakel' kunnen dan niet meer. Drs. I. A. Kole, bestuurssecretaris van de Stichting Herziening Statenvertaling zegt daarover:

Als traditionele bijbelse begrippen verdwijnen dan verliezen we daarmee belangrijke geloofsinhouden. Dan treedt er verarming en vervreemding op.[59]

11. Kinderbijbels

De vraag kan opkomen hoe het dan zit met kinderbijbels.[60] Is het niet zo dat in kinderbijbels vertaling en uitleg wordt vermengd, iets waar dhr. L.M.P. Scholten terecht voor waarschuwt?

Ds. Tj. de Jong heeft in Standvastig een aantal keren geschreven over kinderbijbels. [61] [62] De kinderbijbel acht hij aanvaardbaar als “hulpmiddel voor ouders om de kinderen het Woord bij te brengen”. De kinderbijbel mag niet meer zijn dan een gids naar de Bijbel zelf. Hij waarschuwt voor de ontwikkeling, dat de kinderbijbel in de gezinnen en voor de kinderen de 'echte' Bijbel gaat vervangen. Hij adviseert om niet meer dan één keer per dag uit de kinderbijbel te lezen. 

Terugkomend op de woorden van dhr. Scholten, een kinderbijbel is geen 'vertaling', maar valt onder 'uitleg'. Een kinderbijbel is dan ook geen 'Bijbel', en het woord 'kinderbijbel' is geen juist woord. We kunnen beter spreken van 'vertellingen uit de Bijbel'.

Over de keuze van een goede kinderbijbel schrijft ds. de Jong:

Het aantal kinderbijbels waar de Schrift wordt gezien naar de uitleg van de Drie Formulieren van enigheid is zeldzaam op het grote geheel van het aanbod. Verreweg de meeste kinderbijbels gaan uit van gedachten die niet in overeenstemming met de Drie Formulieren van enigheid zijn.

In veel kinderbijbels zijn afbeeldingen opgenomen. Dit verdraagt zich niet met wat we belijden in HC Zondag 35 vraag en antwoord 98 waar we lezen: “wij moeten niet wijzer zijn dan God, die zijn christenen niet door stomme beelden, maar door de levende verkondiging van zijn Woord wil laten onderwijzen.”

12. Oproep

Als u de Herziene Statenvertaling leest, leest u een vertaling waarin de interpretatie van de vertaler tot een minimum beperkt is gebleven, terwijl de tekst toch in goed Nederlands is weergegeven. Deze vertaling is door meerdere deputaatschappen getoetst. En steeds was de conclusie dat het een betrouwbare vertaling is. Daar waar de vertalers een tekst minder letterlijk vertaalden, hebben ze dit ook in een voetnoot aangegeven. Laten we dan ook maar gewoon deze vertaling blijven lezen, of het nu gaat om de dagelijkse Bijbellezing, of om Bijbelstudie.

De Lutherbijbel, de King James Versie en de Statenvertaling zijn drie monumenten uit de Reformatietijd. Voor wie vertrouwd is met het Duits en het Engels kan het nuttig zijn deze drie vertalingen en de Herziene Statenvertaling bij het bestuderen van een tekst eens naast elkaar te leggen.[63] Op http://bible.hispage.nl kunt u al deze vertalingen, maar ook de vertaling van het Nederlands Bijbelgenootschap uit 1951 kolomsgewijs naast elkaar weergeven. De vergelijking van de vertalingen kan verdiepend werken.

Geen vrije vertalingen gebruiken dus. Maar als een passage wat minder duidelijk is, wat dan? De oplossing ligt precies in dat wat dhr. Scholten schreef: vertaling en uitleg gescheiden houden. En ‘uitleg’  is er genoeg, de meesten van u weten dat ook wel. Denkt u maar aan de  kanttekeningen van de Statenvertaling. Ook al gebruiken wij de Herziene Statenvertaling, toch blijven deze kanttekeningen van onschatbare waarde. Wie ze niet heeft, kan ze gratis vinden op het internet. Het adres is gemakkelijk te onthouden: statenvertaling.nl.

Voor wie vertrouwd is met het Engels wil ik ook de NetNotes in overweging geven. In deze kanttekeningen kunt u over de schouder van de vertaler meekijken.[64] Op het web kunt u een gratis versie vinden.[65] De complete versie, bestaande uit  60.932 kanttekeningen, is niet gratis.[66]

13. Ten slotte

De Bijbel in gewone taal? Nee, want de Bijbel is geen gewoon boek. Het is het boek over Christus, van kaft tot kaft geinspireerd door de Heilige Geest.

De Bijbel in onze eigen taal? Ja, want het is Pinksteren geweest. Leest u maar in Handelingen 2:6: “want ieder hoorde hen in zijn eigen taal spreken.” Daarin mogen we Luther and Tyndale navolgen. Ik las ergens dat de Bijbel in 2233 talen en dialecten vertaald is, en daarmee het meest vertaalde boek ter wereld is.[67] Dat is Pinksteren!

Maar bij dit alles zullen we moeten luisteren naar wat de Heere Jezus Christus gezegd heeft:

Want ik getuig aan ieder die de woorden van de profetie van dit boek hoort: Als iemand iets aan deze dingen toevoegt, zal God hem de plagen toevoegen die in dit boek geschreven zijn. En als iemand afdoet van de woorden van het boek van deze profetie, zal God zijn deel afdoen van het boek des levens, en van de heilige stad, van de dingen die in dit boek geschreven zijn. Openbaring 22:18, 19.[68]

Deze woorden gelden voor de vertalers. Maar ze gelden ook voor ons als lezers, als we een keuze maken uit de vele vertalingen die er zijn. Ze gelden voor u en voor mij.