Artikel printen

Anderhalve week geleden publiceerde het Nederlands Dagblad een podcast, een 'bandje' zouden we vroeger zeggen', van een gesprek tussen mr. Pieter T. Pel en prof. dr. Koert van Bekkum[1]. Het gesprek ging m.n. over de aanstaande fusie van de GKv met de NGK en de verontrusting die daaromheen ontstaan is. Maar dat niet alleen …

Pel, lid van GKv Hattem-Centrum en inmiddels bekend als lid van de Kerngroep Bezinning GKv, is van die verontrusting een 'vertegenwoordiger'. Zijn tegenvoeter is Van Bekkum, hoogleraar aan de Theologische Opleiding ETF in het Belgische Leuven en ook dominee 'met een bijzondere dienst' van GKv Amersfoort-West.

Het gesprek wordt gehouden onder leiding van D. Gillissen en D. Schinkelshoek, resp. adjunct-hoofdredacteur en coördinator digitale transformatie en podcastmaker van het ND.

Zoals de titel van dit artikel al aangeeft, we vinden de inhoud van het gesprek op diverse punten onthutsend en ontdekkend en willen dat graag duidelijk maken. Daarvoor gaan we deelnemen aan het gesprek, virtueel. Dat doen we door het podcast gesprek letterlijk weer te geven, en onder de naam Durk Jan ons er mee te 'bemoeien' door te 'interrumperen' met vragen en commentaar.

We hebben de inbreng van de heren Gillissen en Schinkelshoek aangeduid met D&D. Verder laten we de in- en uitleiding van het gesprek weg, die zijn voor het onderwerp niet van belang. We geven het gesprokene letterlijk weer, ook al was het soms niet (helemaal) duidelijk wat er gezegd werd. Wel zonder de vele eh-s.

de gereformeerde kerken vrijgemaakt en de Nederlands gereformeerde kerken. Die laatste zijn in 1967-69 uit de eerste voortgekomen. Uitgestapt of uitgezet, daar kun je een hele discussie over hebben. Aan de ene kant ben je blij met iedere kerkfusie die zich voordoet, dat kerken verdeeld weer allen een zijn, precies, precies, dat kerken verdeeld zijn is niet goed, dat voelt eigenlijk wel iedere christen op die manier.

En tegelijkertijd zijn er ook heel veel bezwaren te noemen, er is kritiek, eigenlijk bij iedere kerkfusie zo. Ik kan me dat nog heel goed zelf herinneren van het SOW proces als hervormd jongetje, toen in 2002[2] de PKN ontstond, wat daar niet allemaal aan vooraf is gegaan! Heel veel.

Even voor de goede orde, we hebben het híer nu over de twee kerken straks, over het protestantse kerkgenootschap moet ik zeggen, dat na de PKN in Nederland het grootste is, wordt, ongeveer 150.000 leden. Dus dat gaat, als iedereen meegaat natuurlijk want er zijn drie lokale kerken die aangegeven hebben dat ze niet meegaan: Capelle-Noord, Urk en Vroomshoop. En een van onze gasten weet daar alles van.

Pieter Pel, je bent jurist en vrijgemaakt kerklid en eigenlijk misschien aanjager van het verzet of verontrusting zou je ook kunnen zeggen. Ga je zelf mee, met de fusie?

Pieter: Dat staat nog niet vast. Ik heb wel duidelijk kenbaar gemaakt dat ik grote moeite heb met de fusie, en dan de inhoud. Kijk, op zich is fuseren, jullie hebben dat in de inleiding al even gezegd, dat is een heel goede zaak. De Bijbelse boodschap, de Bijbelse opdracht tot eenheid van de christenen is evident, is duidelijk. Tegelijk zeg je, eenheid is wel een eenheid gegrond op de Bijbel zelf. Op, zoals de gereformeerden altijd hebben gezegd, gezien, op de belijdenis. Dus eenheid gaat inhoudelijk ergens over. Als de inhoud ter discussie staat dan wordt het moeilijker, dan ga je afwegingen maken en dan kom je in de situatie waar je nu verkeert.

Durk Jan: Ik ben blij dat je het gelijk zo neerzet, Pieter. Want dat is de kern van de zaak: eenheid gegrond op de Bijbel en de belijdenis. Kort gezegd: eenheid in waarheid.

D&D: Is het niet volstrekt helder waarin, welke situatie je nu zit? Of je dan kunt kiezen, zeg maar, ik ga mee of ga niet mee?

Pieter: Nee, ik denk dat je in rekening moet brengen, dat de situaties plaatselijk sterk verschillen. Als ik voor me zelf kijk, ik ben zelf lid van gereformeerde kerk in Hattem-Centrum, dat is een gemeente waar we zondags door de bank genomen blij samenkomen, goeie preken horen, liturgie hebben waar je je in thuisvoelt, broeders en zusters hebt, die je liefhebt, die je goed kent. Je hebt een goede gemeenschap met elkaar. Tegelijkertijd merk je dat je over deze zaak moeilijk in gesprek komt.

Maar dat gesprek wordt geopend. We hebben het gevraagd en dat gesprek met de kerkenraad gaat er komen. En als dat zo is dan zeg ik, dan wacht ik zeker met belangstelling dat gesprek af, ga meedoen en ga kijken wat dat oplevert.

Durk Jan: Het is een aloude overweging: 'Bij ons wordt er nog goed gepreekt, wij hebben een goede dominee, hoor!' We hoorden het al in de zestiger jaren van de vorige eeuw toen ds. A. van der Ziel probeerde de GKv weer onder te brengen in de syn. gereformeerde kerken. We horen het als het gaat over lidmaatschap van de PKN. Maar is het steekhoudend vanuit de Schrift en de belijdenis? Ik wil er straks graag nog iets meer over zeggen.

D&D: Dat wordt spannend, en ook voor jouzelf: waar gaat het voor mij persoonlijk naar toe?

D&D: Onze andere gast, we komen straks nog wel bij je, Pieter, hoe en wat dat precies betekent, wat jij inderdaad landelijk en lokaal op elkaar houdt.
Onze andere gast is Koert van Bekkum, hoogleraar aan de Theologische Opleiding ETF in het Belgische Leuven. En dominee in vrijgemaakt Nederland en betrokken kerklid natuurlijk. Eruit stappen, dat hoor je toch niet te doen, Koert?

Koert: Dat is inderdaad, dat is wel een hele primaire emotie die ik daarbij voel. Je moet er tegelijk wel duidelijk over zijn, je hebt in de afgescheiden traditie vanouds twee stromingen eigenlijk: eentje die zegt, als het niet meer deugt, niet meer volgens Gods Woord en de belijdenis is, dan moet je eruit stappen; de andere traditie waarin me heel sterk mee verbonden voel - je had toen Scholten en Brummelkamp, ik zit dan aan de kant van Brummelkamp - die zegt, zolang je maar je boodschap kan verkondigen, zolang ik als predikant op de kansel het Woord kan verkondigen zoals het is - en dan kunnen er wel gevoeligheden hier en daar zijn, je houdt natuurlijk rekening met elkaar - maar zolang je het evangelie zoals het is, mag verkondigen, stap je er niet uit, wat er verder in de kerk ook aan de hand is, En pas op het moment dat je eruit gegooid wordt, wat in 1834 gebeurde, wat in 1944 weer gebeurde, dan pas zeg je: OK, er ontstaat geen andere weg meer dan voorlopig zelf kerk zijn. En zodra als dat mogelijk is keer je weer terug.

Durk Jan: Is dit niet typisch postmodern, Koert? Zolang als ik maar mijn visie kan verkondigen is het prima, 'wat er verder ook aan de hand is'. Ik stel alvast de vraag: Waarom ga je dan niet naar de PKN daar ben je meer dan welkom? Je hoort zó toch eigenlijk niet meer bij de afgescheiden kerken. Er wordt je in de PKN geen strobreed in de weg gelegd om 'het evangelie zoals het is' te verkondingen, wat dat voor jou ook precies inhoudt.

Koert: Je voelt gewoon dat wat er nu gebeurt niet nieuw is. We hoeven er niet over te discussiëren of de gereformeerde kerken vrijgemaakt de afgelopen 20 jaar flink zijn veranderd. Die zijn behoorlijk veranderd. Dat heeft ook wel wortels in het verleden.

Maar goed, en dus in die zin is het tragisch maar ook onvermijdelijk dat je op een gegeven moment toch mensen die zich daar niet meer in herkennen, dat die niet meegaan. Je hebt ook serieuze discussies over de Bijbel en de belijdenis. Alleen ja, dan komt wel in die traditie altijd bij een bepaalde groep de impuls van: ja, vraagt God niet van ons dat we eruit stappen? En ja, daar sta ik persoonlijk inderdaad echt anders in.

Durk Jan: Gelukkig, dat is eerlijk. Er zijn nog steeds mensen die het ontkennen, zeggen 'we zijn gewoon gereformeerd gebleven'. Laat ieder inderdaad ruiterlijk erkennen dat dát in elk geval níet zo is. En dat het gaat om 'serieuze discussies over de Bijbel en de belijdenis'.

D&D: Ook voor jou houdt dat een keer ergens op, je blijft toch niet zitten tot je eruit gegooid wordt? Er is toch ergens een moment dat je zegt, sorry, maar nu …

Koert: Zolang je de ruimte krijgt om jouw opvatting te laten horen, en dat was nu precies met Hendrik de Cock in 1834 het geval, dat hij op een bepaalde manier preekte waardoor ook enige soldaten werden ingekwartierd, hij zijn ambt verloor, dat soort dingen. Dan wordt het je wel heel erg moeilijk gemaakt en dan krijg je natuurlijk mensen die zeggen wij vinden dat die persoon wél het recht heeft om gewoon het Evangelie te verkondigen. Dus, ook later in de hervormde kring is wel gezegd: Wat daar toen gebeurd is, dat kon natuurlijk niet. Ik, ik, alleen je hebt natuurlijk, je hebt natuurlijk wel ook andere mensen die zeggen: Ja, zodra het zo is, dat het niet alleen zo is dat ik misschien nog wel mag zeggen wat ik wil, maar in een andere kerk wordt iets anders gezegd. Ik zou zeggen: protesteer daar dan tegen, of ga erover in gesprek. Ik bedoel, ik zit ook in die kerk en heb ook wel mijn gedachten zo her en der over en dan probeer ik daar iets van te zeggen.

Durk Jan: Natuurlijk, helemaal eens. Protesteer als het evangelie vervalst wordt en ketterse ideeën rond de Schrift worden gepromoot of ingevoerd. Ga de zogenaamde 'kerkelijke weg' waarin je bezwaren brengt tot op de meest brede samenstelling van de kerken, de generale synode.
Maar is het jou in België niet ontgaan, Koert, dat dit al jaar op jaar is gedaan? Door kerkenraden en door particuliere personen? En ook door buitenlandse zusterkerken? Is je oproep nú eigenlijk niet een slag in de lucht? De vrijgemaakte kerken gezamenlijk hebben immers besluiten genomen, en die een en ander maal bevestigd ondanks indringende revisievragen dat níet te doen.
Overigens, wat zijn jouw bezwaren, jouw 'gedachten zo her en der'?

Pieter: Ja, ik klinkt in mijn optiek te mooi. Wij ondervinden als kerngroep dat we niet overal welkom zijn.

Pieter: Er is in de praktijk een kerngroep ontwikkeld. Er was al een bepaalde kerngroep in de tijd dat de M/V discussie op de synode speelde: voor wie staan de ambten open, m.n. voor ouderlingen en predikanten open: voor zusters van de gemeente op dezelfde wijze als voor mannen?, netjes geformuleerd. In die tijd is er al landelijk een ontwikkeling geweest om daarover met elkaar in gesprek te gaan, er is een kerngroep gekomen.

D&D: Die bestond uit mensen die daarover verontrust waren, en zeiden: Die kant moeten we niet op.

Pieter: Predikanten, zijn dat aanvankelijk geweest, anderen zijn er bij gekomen. Ze hebben voorlichting gegeven, er zijn revisiestukken bij de synode ingediend, die zijn vanuit de kerken gekomen, maar daar is door de kerngroep bij geassisteerd. Er is soort een beweging ontstaan, we hebben ook een website gelanceerd, voorlichting gegeven om ook de kant van de verontrusting te laten zien, om allerlei gesprekken te publiceren om voor die kant van de medaille aandacht te vragen.

Durk Jan: Je zult het niet bedoelen maar dit kan de indruk wekken alsof de verontrusting en voorlichting zo ongeveer begonnen zijn met het opzetten van deze kerngroep. Maar niets is minder waar. De verontrusting stamt al van vlak na de eeuwwisseling, en eigenlijk al eerder.

Misschien vergeten, maar er was o.a. een werkgroep (we zouden nu deftig zeggen, 'kerngroep'), de Landelijke Werkgroep Voorlichting Kerkelijke Ontwikkelingen, van broeders en zusters die elkaar vonden in ernstige bezorgdheid over de ontwikkelingen in de GKv. Deze 'kerngroep' zette een documentatiecentrum op, gaf voorlichtingsmateriaal uit, o.a. brochures over diverse onderwerpen, was behulpzaam bij planning van regionale(!) voorlichtingsbijeenkomsten (RWVKO's). Zo was er o.a. ook een Friese werkgroep Kerkelijke Ontwikkelingen (FKO) en een Drentse SKO. Ook zagen spontaan brochures het licht zoals Hij en wij[3] en Belijdende kerk blijven[4]. Vele revisieverzoeken werden door kerkenraden en meerdere vergaderingen ingediend en gepubliceerd.
Vanaf 2005 publiceerde het internetmagazine een in waarheid duizenden analyserende artikelen over de ontwikkelingen in de GKv, het gaf gedetailleerde verslagen en impressies van de besprekingen op de vrijgemaakte generale synoden. 't Is maar een kleine greep uit het vele materiaal.

Pieter: Als ik Koert beluister, zolang je ruimte hebt om met elkaar in gesprek te zijn, moet je daar zijn is dat is uiteindelijk je roeping. Ik denk absoluut ook met Koert, dat het punt van vertrek het uiterste punt is, dat je daar niet lichtvaardig mee omgaat. Dat is evident, ook voor mij. Maar als ik nu kijk hoe het in de praktijk gaat dan moet ik wel meemaken dat een dialoog en gesprek hierover een open gesprek hierover, waar argumenten op tafel kunnen komen, gewoon moeilijk wordt. We hebben, wou ik net zeggen, vanuit de kerngroep regioavonden belegd, voor het grootste aantal van die avonden konden niet in gereformeerd vrijgemaakte gebouwen terecht omdat we er niet welkom waren.

Durk Jan: Even een persoonlijke noot. We zijn (ook) naar de regiovergadering in Apeldoorn geweest, mede in de hoop daar te kunnen bijeenkomen in het kerkgebouw De Voorhof dat we destijds mee hebben mogen helpen bouwen. Helaas dus, er moest dus uitgeweken worden naar een PKN kerkgebouw.

Koert: Dat heeft natuurlijk op zich wel een reden. Dat heeft de reden dat je niet met elkaar met verschillende partijen in gesprek bent maar doordat je als een groep bezwaarden bij elkaar komt waar dan .. en je krijgt op bepaalde manier een groepsvorming… Bijvoorbeeld in het begin is het dan een groep van 40 predikanten geweest die wel eens met elkaar sprak en dan met elkaar… Maar je weet natuurlijk ook dat je dan op een moment dat je dat doet, dat je dan goed kwalitatieve tegengas onderling moet geven. Maar die geef je niet, want je bent het wel niet in alles met elkaar eens, maar je denkt in dezelfde richting. Ik heb op gegeven moment vier van die mensen gezegd, kom es bij mij thuis, laten we… ik bedoel, ik vind dat deze stem gewoon mist. Toen hebben we bij mij thuis daar een hele middag over zitten praten, of een ochtend. En dat was wel vrij ingewikkeld, moet ik zeggen, dat lag ook wel bij mij. Dus ik ... wat ik ingewikkeld vind in deze discussie is, dat ik bepaalde dingen deel maar dat er dan bijvoorbeeld wordt… bijvoorbeeld man/vrouw - dat gebeurt ook in het boek wat gepubliceerd is- wat dan wordt gezegd: Als je dit vindt dan is ook op ander terreinen de Schrift niet meer veilig. En dan, het punt is, ik vind het prima als iemand dat vindt, maar op het moment dat je dan in een gesprek zegt 'bij jou is de Schrift niet meer veilig' dan denk ik, dat gaat wel heel snel.

Durk Jan: 'Heel snel'? Juist die andere manier van omgang met de Schrift zoals in het boek Het Woord in geding is aangetoond, maakt dat op 'allerlei andere terreinen' óók de Schrift niet meer dát doorslaggevende gezag heeft die zij eeuwenlang onder gereformeerden had en gelovigen zich 'onveilig' gaan voelen. Denk aan de laatste ontwikkeling op het gebied van (homo)seksualiteit. Duizenden jaren werd op basis van normen in het Oude- en Nieuwe Testament de homoseksuele praxis afwezen. Maar sinds kort weten we 'het beter dan Paulus', volgens prof. A.L.Th. de Bruijne, en kunnen we rustig meegaan met de praktijk van de huidige mainstream seksuele ideologie. Het verwijt van 'heel snel' zou je dus, Koert, maar beter kunnen richten aan je vrijgemaakte kerken en collega-theologen gezien de snelheid waar allerlei normen en waarden sneuvelen. En ook aan je zelf, ik kom daar nog op.

Koert: Moeten we naar … twee dingen. Ik snap de kerkenraden wel die zeggen: Nou, liever niet dat die vergaderingen in onze kerk plaatsvinden, want het heeft in zich om een deel van onze gemeente los te scheuren en daar zijn we eigenlijk niet zo blij mee. Dus ja, ik betreur met jullie dat het niet gelukt is om dagen te beleggen waar wij van beide kanten gewoon een open goed gesprek probeerden te krijgen. Maar als je bij elkaar gaat zitten dan krijg je die sociale dynamiek ook.

Durk Jan: Ik begrijp die kerkenraden óók. Er vraagt immers niet een 'neutrale' debatingclub om een kerklokaal te huren maar een groep verontrusten die uitstraalt fundamentele problemen te hebben met de richting waarin jouw kerk zich beweegt. En die zich afvraagt of je daarom wel binnen dit kerkverband kunt blijven. Ja, zelfs hebben sommige leden van deze beweging al de beslissing genomen om te vertrekken. Dan zal je als kerkenraad ter bescherming van de broeders en zusters geen ruimte willen bieden aan deze 'opstandige' beweging.

Pieter: Ik denk dat je dan echt met te grote stappen nu door het verhaal heen gaat. Het punt wat ik wou maken is, en dat houd ik nog maar even goed staande, is, dat je zegt binnen de ruimte van de kerk (als die zo breed is als we zelf in de GKv propageren) er ruimte voor deze lijn is, er ruimte is voor die lijn, ze hebben allebei wettig recht van bestaan. Zo was het met die twee lijnen in man/vrouw en ambt, dan denk ik, dan moet je ook werkelijk die ruimte in de praktijk vertonen, die ruimte geven. Dan kan het niet zo zijn, dat je a priori al zegt: Jullie zijn een bepaalde belangengroep of een bepaalde doelgroep en jullie komen niet aan het woord. Ik denk dat je dat vooroordeel überhaupt zo niet moet ventileren, maar dat je moet zeggen, hè: Dit is een open avond, iedereen is welkom, jij was welkom en anderen zijn welkom. Je kunt die avond ook met elkaar in gesprek gaan. Wij zoeken niet anders dan het gesprek. Onze doelstelling was voorlichting geven, informatie, maar geef dan ook wat ons betreft complete informatie. Laat ook de keerzijde van meerderheidslijnen zien, zoek verbinding wat ons betreft. Je gaat daarover met elkaar in gesprek en stelt je daarvoor open. Maar als ik merk dat daar geen behoefte aan is, sterker nog, dat dat tegengewerkt wordt op dat vlak dan denk ik, dan zie je dus duidelijk dat vanuit de inhoud of veronderstelde inhoud er kennelijk een dam wordt opgeworpen om dit te doen.

Durk Jan: Langzamerhand komt toch de vraag op: Waar staat de kerngroep precies voor, Pieter? Voor een soort 'vrijheid van meningsuiting', voor een recht van spreken waar en wanneer je als kerngroep en aanhang dat wilt, om vooral 'gehoord te worden'?

Om aan te haken bij het voorbeeld dat je noemt, wat is het punt bij vrouw-in-ambt: is dat onaanvaardbaar voor jullie gezien de achterliggende Schriftbeschouwing, dus een breekpunt, of niet?

Het gaat toch niet maar om ruimte voor opvattingen daarover in de eigen gemeente?

D&D: Pieter waarom wordt die dam, denk je, opgeworpen? Waarom lukt dat niet dan?

Pieter: Ja, dat moet je eigenlijk niet aan mij vragen. Er is misschien toch een teveel aan vooroordeel. Dat er á priori al gedacht wordt: Het is hun eigen verhaal en 'staan niet open voor'. En ik denk dat dat nou net het vooroordeel is dat over en weer dreigt te gaan.

Durk Jan: Dus weer: gaat het je om ruimte voor de informatieverstrekking, in elk geval voorlopig?

D&D: Wat zou er gebeurd zijn als je Koert ook had uitgenodigd, zo jij houdt een verhaal en ik houd een verhaal en daarover gaan we in gesprek? Had dat gekund? Was dat een idee geweest?

Pieter: Een dergelijke vorm zou ook kunnen. Wij hebben nu gekozen voor het model dat wij gezegd hebben, we hebben een boek uitgebracht, we willen graag laten zien wat er o.i. in de kerken speelt. Dat proberen we in het boek te laten zien, als het gaat over de basis voor de Schriftuitleg, de hermeneutiek, die in geding is, we proberen te laten zien, wat er in de nieuwe kerkorde staat. Laten we eerst de feiten vertellen want de feiten zijn heel slecht bekend. Überhaupt los van onze voorlichting moeten we constateren dat er überhaupt weinig voorlichting is in de kerken.

Durk Jan: Pieter, ik begrijp dit echt niet. Eerder heb ik al even een greep gedaan uit de veelheid van informatie die is verschenen, de voorlichting die werd georganiseerd over wat er in de kerken aan de hand is. Ik noem nu ook bladen als Onderweg, Nader Bekeken en de vrijgemaakte kerkbodes van het Noorden en Midden die aandacht schonken aan de synodale besluiten. Kerkenraden hebben synodale besluiten moeten ratificeren. Jouw waarneming is mijn inziens dus onjuist. Ieder kan weten wat er aan de hand. Iets anders is of ieder het wil weten…

D&D: Laten we eerst naar die feiten gaan. Als je deze discussie nu volgt dan denk je: waar gaat het nu helemaal precies over. Even voor de helderheid: de gereformeerde kerken vrijgemaakt en Nederlands gereformeerde kerken gaan samen. Dat wordt 1 mei of 12 mei, wat is het precies, gevierd in dit jaar, en dan moet het rond zijn. Er is een aantal jaren gewerkt aan de gezamenlijke kerkorde, regels voor de kerk hoe het moet gaan, wat plaatselijk geregeld moet worden. Daarvóór was er in de vrijgemaakte kerk al discussie over het ambt: kunnen vrouwen ook in het ambt komen? In de NGK was dat al het geval. Zo is het in die zin gelijk getrokken. Dat heeft ook niet helemaal met deze fusie te maken, denk ik, dat was vóór die tijd al gebeurd, maar daar ligt een deel van die verontrusting bij u toch?

Pieter: Man vrouw en ambt is een en ander maal op de synode geweest, hè, het onderwerp, ja, en de uitkomst was: je mag dit vinden en dat vinden, de Bijbel staat het beide toe. En kijk, dan kom je wat ons betreft op een aangelegen punt. Het gaat niet zozeer op de uitkomst sec ervan, maar het gaat om hoe is men tot de redenering, de onderbouwing van dit dubbelbesluit gekomen. En daarvoor hebben we de vraagstelling in hoofdstuk 1 van dit boek verwoord. En dan komen we zo ook op de regioavonden: kijk naar de Schriftuitleg die dit mogelijk maakt en wat gebeurt er met die Schriftuitleg.

D&D: Ligt daar het probleem? Ligt dus niet zozeer bij die fusie, zeg maar, maar het feit inderdaad, hee, hoe wordt de Bijbel uitgelegd?

Pieter: … het woord hermeneutiek is natuurlijk een vakterm, ik kijk even naar Koert …

Pieter: … daar kunnen we een discussie over opzetten maar dat moeten hier niet doen. Maar op zich terecht, ik heb daar straks het in mijn inleiding ook al gezegd, fusie op zich is een positieve zaak. En dat meen ik uit de grond van mijn hart. Fusie tussen kerkverbanden die eerder uit elkaar zijn geraakt, als je die weer bij elkaar terug ziet komen, is dat op zich een goede zaak, een positieve zaak die we van harte toejuichen. De fusie op zich is niet het punt in geding. Het gaat er om onder welke condities komt de fusie nu tot stand, wat gebeurt er nu bij deze fusie.

Durk Jan: Maar juist die hermeneutiek, de omgang met de Schrift, de manier van uitleg, daar zit toch het kernprobleem, dáár gaan de wegen principieel uiteen? Moeten we juist hier niet over doorpraten?

D&D: Heb je het gevoel bij deze fusie dat tussendoor ook nog allerlei andere dingen geregeld worden, nou, zoals bijvoorbeeld kinderen aan het Avondmaal,…?

Pieter: Niet alleen gevoel, we zien het. Dat wordt en passant ook even mee geregeld. Dat is het jammere van de zaak. Als je kijkt naar 2017 toen het intentiebesluit genomen is en de start van de ontwikkeling naar kerkelijke eenheid, en dan echt concreet, dat is toen destijds op de synode en de landelijke vergadering samen zo uitgesproken, gevierd. Maar duidelijk op basis van, als terugleest in de acta en verslagen, op basis van een gezamenlijk gevonden Schriftbeschouwing, op basis van de gereformeerde belijdenis en op basis een kerkorde die dat faciliteert. En als je dan nu kijkt wat er uitkomt, wat er in de kerkorde komt te staan, denk ik, dat het een afwijking is van het programma dat destijds is ingezet. Want in dit kader - nu heel concreet jouw eigen punt dat je nu noemt, pak nu even zo'n punt van het Avondmaal - in het kader van de fusie hoeven de Avondmaal criteria helemaal niet te veranderen. We hebben een duidelijk criterium in de kerkorde staan, wat inhoudt: je bent belijdend lid en, samengevat, er is sprake van een leven in overstemming met de Bijbel, leer en leven verdragen zich met de Bijbel. Kort, gezegd dat is een criterium dat genoemd wordt. Je laat dus een criterium weg en je maakt ervan: de kerkenraad beslist. En dan kunnen kinderen dus ook aan het Avondmaal. En dus, het maakt mogelijk dat je overal plaatselijk mag gaan beslissen wie er aangaan zonder dat je nog een criterium vaststelt.

Durk Jan: Inderdaad is het niet gereformeerd dat 'meerdere' vergaderingen als generale synoden zélf hun agenda's met onderwerpen (aan)vullen en daar over gaan beslissen. Maar het lastige punt was natuurlijk wel dat bij een fusie de NGK al jaren kinderen tot het Avondmaal toeliet en de GKv niet. Hoe moet je daar in een verenigde kerk mee omgaan dan?
Ook hier wil ik Pieter vragen: waar zit nou precies het probleem. Is (vooral) het probleem dat de synode samen met landelijke vergadering van de NGK op dit punt op eigen houtje een oplossing hebben gekozen anders dan in de oorspronkelijke vrijgemaakte KO, óf, is jouw probleem dat volgens gereformeerde overtuiging kinderen niet aan het Avondmaal mogen, waartoe nu dus 'illegaal' de deur via kerkenraden wel wordt opengezet.

Zoals ik je meerdere keren heb horen zeggen op bezinningsavonden: We hebben er niet om gevraagd.

D&D: Ik ben benieuwd wat Koert hiervan vindt. Er zijn allerlei wissels omgegaan intussen en dat hadden we van te voren niet afgesproken, als ik even zo mag samenvatten?

Koert: Ik denk dat dit wel een mooi voorbeeld is wat laat zien wat er eigenlijk gaande is, hè. Hoe Pieter het uiteindelijk verwoord, uiteindelijk willen we gewoon gereformeerd zijn bij de Bijbel en met de belijdenis. De vraag is alleen wat betekent dat, en tot welke detail gaat dat, en hoe ga je dan met andere kerken in gesprek. De vrijgemaakte traditie heeft op dat moment, op dat punt wel een zekere, hoe moet ik zeggen, ja is berucht, het is een jong kerkgenootschap waarbinnen het altijd heel moeilijk is geweest, om binnen van mening te verschillen. Dat zorgde tussen 1944 en 1967 voor heel veel strijd.

Durk Jan: Oh, oh, daar gaan we weer! Heerlijk om af te geven op ons kerkelijk verleden. We hebben die 'beruchte' traditie en dat 'moeilijk kunnen omgaan met meningsverschillen' nu wel achter ons gelaten, breed en ruim als we tegenwoordig kunnen denken.

Koert, je demonstreert hier mijns inziens weer wat prof. dr. Selderhuis zei: De vrijgemaakten lijken te lijden aan "een ziekte, een neurotisch openstaan voor wat niet-vrijgemaakt is en een panische inspanning het eigen verleden af te keuren" …

Koert: Nee, nee. Er kwamen vanuit allerlei groepen, van allerlei gedachten. Harry Kuitert heeft er ook wel over gedacht om zich vrij te maken. Dus er kwamen allerlei groepen. Dus de eerste jaren was er binnen die kerk van: hoe doen we dat. Uiteindelijk is daar die visie 'met de vrijgemaakte, de enige ware kerk' in 1967, min of meer. Dat is nooit formeel zo gezegd, maar wel met een sterke uniformiteit dat we niet alleen zeggen 'we zijn gereformeerd en we hanteren de kerkorde', maar ook op een heleboel terreinen van het leven zelf zo regelden. Dat werd bevochten. Uiteindelijk in 1967 was dat een feit. En vanaf 1985, 1986, toen ging GKv samenwerken met SGP in het Europees parlement, in het ND gingen stemmen op om te verbreden, ds. Hoorn met een hele extreme kerkvisie van de ware kerkvisie werd veroordeeld door de synode. Dus vanaf dat moment was eigenlijk het idee, hee, dit gaat zo niet. Dus toen kreeg je ineens in de jaren 90 een nieuwe mode, weer heel uniformerend: de kleine oecumene. Nederlands gereformeerden en de vrijgemaakten moesten een worden. Het is een kerk met vrij sterke uniformeringsdrang. Het is dan óf kerkisme, óf kleine oecumene óf meer evangelicalisering. En het is dus in de sociale omgang met elkaar dat het zich wreekt. En nu gaan we fuseren ….

Durk Jan: Ja, ja, ja, toe maar. Jammer dat je de huidige geestelijke en kerkelijke afbraak probeert weg te plakken met die 'enige ware kerk' sticker. Het is zo'n gemakkelijke traditie geworden in progressief vrijgemaakte kringen.
Laat ik dan mogen zeggen, dat ik blij ben met de kerk waar wél toegezien werd en wordt op leer en leven en dus ook de Avondmaalstoegang wordt bewaakt. Waar predikanten niet kunnen leren dat Zondag 22 HC (je weet wel: dat 'mijn ziel na dit leven terstond tot haar hoofd Christus opgenomen zal worden …') de oudste leugen van de satan is, zoals de Nederlands gereformeerde ds. C. Vonk leerde. Of waar ds. B.J.F. Schoep werd teruggewezen met zijn vals-oecumenische 'wereldkerk'-ideeën waarmee hij het revolutionaire verzet van ds. Van der Ziel tegen zijn gereformeerde kerkenraad van Groningen-Zuid stijfde. Om maar iets te noemen uit die roerige after-vrijmakingstijd.

Jij wilt vrijheid, Koert, overal te kunnen zeggen wat jouw visie is. Tegelijk betekent dat hoordwang in de kerk. Om een voorbeeld daarvan te noemen dat je zal aanspreken. Je bent 18 maart 2010 gepromoveerd op het proefschrift From Conquest to Coexistence, dat gaat over de verovering van het land Kanaän door Israël. Je ontkende met je uitleg de historiciteit van het stilstaan van zon en maan in Jozua 10. Ondanks ingebrachte bezwaren ben je er bij gebleven en mag dat vrij in de GKv verkondigen[5].

En zo gaat het maar door. Kort geleden hoorden we van een preek in Amersfoort waar de historiciteit van 'Jona in de vis' werd ontkend. Zelfs de 'verzoening door voldoening' is een discussiepunt geworden[6]. Om een paar voorbeelden te noemen.

Koert: … en dan krijg je dus ook hele lange discussies over: hoe moet dat nu. Er zijn wel twee partijen. Want bij de Nederlands gereformeerde kerken zijn kerken die kinderen aan het Avondmaal hebben. Als je zegt, ja, we gaan wel echt fuseren dan zal je toch een manier moeten verzinnen. En uiteindelijk is dat eruit gekomen dat we dat dan aan de plaatselijke kerk laten.

Koert: En dan komen de Bijbel en de belijdenis om de hoek, maar óók dat culturele, dat sociologische van: maar hoe vrij kun je elkaar daarin dan laten. En ik vond het heel mooi, het filmpje van Vroomshoop. Afgelopen zondag kondigde ds. Storm van de kansel aan hoe ze de procedure zouden doen, allemaal zo echt, heel zorgvuldig, ik word er ook heel verdrietig van: hoe zal de kerkenraad hebben besloten om niet mee te gaan? Maar er zit ook een formulering in dat we op allerlei terreinen van het leven met elkaar bepalen vanuit God Woord hoe de dingen gaan. En daarin voel ik toch heimwee naar die landelijke kerk waar je, of je nou in Zeeland of in de Randstand of op het platteland naar de kerk ging, overal hetzelfde was. En ik denk a/ dat het niet realistisch is en b/ dat het volgens de Bijbel en de kerkorde ook niet zo hoeft. Er spelen dus twee dingen: dat is 1/ een concrete uitleg van Bijbel en belijdenis, daar kunnen we over praten maar 2/ speelt ook, en dat speelt al jaren. Ik zit in een kerk in Amersfoort-West waar de liturgie ook behoorlijk is veranderd. Op gegeven moment gaan dan behoorlijke groepen mensen naar de Joriskerk, bijvoorbeeld…

Koert: … en dus dat heeft met gevoel te maken: wij verliezen wat een klassiek gereformeerde liturgie is.

D&D: In het verleden kwam je in Amersfoort en dan had je dezelfde kerk als in Vroomshoop, zeg maar.

Koert: Mijn gevoel is, of gevoel, ik weet het wel zeker dat hierbij het vrijgemaakte geweten van dat 'er toch sprake zou moeten zijn van een behoorlijke vorm van uniformiteit' dat dát ook hier in een grote rol speelt.

Durk Jan: Is het misschien mogelijk dat je het ook van een andere kant beziet, Koert? Voor gereformeerden zijn de zondagse erediensten (inmiddels heeft ook Amersfoort-West er nog maar een) uitermate belangrijke onderdelen van hun kerkelijke en geestelijke leven. Daarin vindt de ontmoeting plaats met de Heer van de kerk, wordt de verzoening bediend, wordt God geloofd en aangebeden, de onderlinge gemeenschap gebouwd, Gods zegen ontvangen. Onmisbaar!
Ik zou uitbundig over de betekenis van de eredienst willen uitweiden maar kan wellicht voor dit moment met een actueel voorbeeld laten voelen dat de haast achteloze manier waarop jij, Koert, over 'heimwee' en 'uniformering' praat tekortschiet, wat mij betreft.
Enkele weken geleden woonde ik een tweetal vrijgemaakte kerkdiensten bij. Er kwamen tot m'n vreugde ook nog enkele psalmen op de beamer. Voor de rest was het 'opwekking' en 'psalmen-voor-nu' waarvan het script nog slechts in verte rook naar de Bijbeltekst. Dat maakt meezingen problematisch tot onmogelijk. Overigens kennelijk soms evenzeer voor de gemeente. De band begeleidde enkele zangeressen, en ook de gemeente. Soms zo volumineus dat onze 'oortjes' bijna explodeerden ...

Zou dit ook een reden geweest kunnen zijn dat mensen naar de Joris vertrokken, Koert?

Koert: … precies, dat is de moeite, van de bezinningsgroep, die goed door Pieter Pel wordt verwoord. De moeite dat op gegeven moment het niet meer lukt om in gesprek te komen, dat heeft te maken met een soort zendingsdrang aan beide zijden

Pieter: Nee, valt mee. Wat Koert zegt, ik luister er met belangstelling naar, het overzicht. Dat raakt wat mij betreft, niet voldoende aan de actuele spits waar het nu om gaat, wat in geding is. Als je in onze verwoording kijkt dan kun je eigenlijk niets vinden over liturgie. Hè, dat punt, daar kun je verschillend over denken. En op gegeven moment is die ruimte door de jaren gegroeid, opwekkingsliederen worden rondom gezongen. En ik denk dat onze houding daarin, mijn houding is eigenlijk grosso modo: er zitten goede opwekkingsliederen tussen en ook waarvan je denkt: mwah, is dat mijn lied?

D&D: Twintig jaar geleden gingen daarom mensen uit de vrijgemaakte kerk. We hebben twee kerkgenootschappen zien ontstaan die hadden vooral die moeite. Daarvan zou je kunnen zeggen: die liturgische veranderingen daarvan zeiden ze hetzelfde: 'dit mag niet', zeg maar.

Durk Jan: Ik zou van jullie, journalisten van de kwaliteitskrant die 'christelijk betrokken' in het vaandel voert, toch mogen verwachten beter op de hoogte te zijn van de motieven van de mensen die destijds de vrijgemaakte kerk verlieten, en zelfs daardoor soms hun baan verloren. Zoals jullie het nu voorstellen framen jullie deze mensen naar mijn mening.
Ik noem zaken uit hun officiële publicaties m.b.t. de vrijmaking 2003[7]. Hun voornaamste bezwaren waren t.a.v. de GKv:

Ik deelde hun bezwaren en gaf daar in artikelen op een in waarheid en in brochures[8] lucht aan. Probeerde duidelijk te maken wat er aan de hand was. Zelf ben ik tot het bittere einde de 'kerkelijke weg' gegaan door mijn bezwaren bij mijn kerkenraad (Drachten Zuidwest) aanhangig te maken. Maar deze deelde ze niet en blokkeerde de verdere gang naar meerdere vergaderingen[9]. Zo bleef er niets anders meer over dan de GKv te verlaten (2015), helaas, helaas!
Ik vraag het jullie journalisten dringend: ga deze mensen van die 'kerkgenootschapjes' niet framen met dat het hun maar ging om wat liedboekgezangen die ze niet wilden zingen.

Pieter: Een aantal momenten zijn er broeders en zusters uit de GKv vertrokken die niet langer binnen het klimaat van de gereformeerde kerk konden bestaan. Anderen hebben dat toen niet gedaan. En als ik dat nu juist vergelijkt met wat net beluister, met van wat ik van Koert op mijn netvlies had, denk ik dat de situatie nu toch wel een andere is. Je kunt zeggen, je zoekt parallellen, ik denk dat de situatie anders is dan toen. De verontrusten nu, die nu verontrust zijn - ik denk dat dit een bewijs van deze stelling - de verontrusten die dat nu bewust zijn, zoeken naar een alternatief voor zover zij het moeilijk vinden om te blijven. Maar gaan niet automatisch naar de eerder uitgetredenen toe. Daar zit een verschil, een afstand tussen.

Durk Jan: Dit doet me pijn, Pieter. Inderdaad moeten we niets 'automatisch' doen. Afscheid nemen van de GKv moet in de volle overtuiging dat je daar niet langer lid kunt zijn. Maar als jij zó benadrukt dat je wilt dat de kerk zich fundeert op 'Schrift én belijdenis' dan wil ik je daar ook aan houden. Dan neem je art. 28 van de NGB voluit serieus in de moeilijke situatie waarin verontrusten zaten en nu zitten. Dan zoek je eenheid met hen die hetzelfde bewaarde gereformeerde geloof hebben als jij. Met broeders en zusters waarmee je tot voor kort samen aan het Avondmaal zat.
Het maakt me onrustig als ik je zo hoor praten.

Laat me m'n eerdere vragen nog wat meer toespitsen. Wat zijn ten diepste je problemen in en met de GKv? Zie je deformatie, d.w.z. afwijking van het Schriftgeloof zoals beleden in artt. 3 en 5 NGB, en kun je dat niet aanvaarden? En wil je dus ook de consequenties daarvan aanvaarden? Of zoek je ruimte voor je visie en opvattingen binnen de komende fusiekerk, misschien iets als de gereformeerde bond binnen de PKN?

Ik vraag het maar rechttoe rechtaan. Want we moeten wel weten wat we aan elkaar hebben, toch?

D&D: Dat is een cultureel verschil omdat al die kerken, die kerkdiensten totaal anders zijn, die zal klassieker zijn dan de vrijgemaakte nu zijn.

Pieter: Ik denk, en daar kom ik juist bij dit punt uit, dat je dat ziet. Ik wil graag benadrukken dat degenen die eerder de gereformeerde kerken vrijgemaakt verlaten hebben wat mij betreft volop mijn broeders en zusters zijn. En dat wij ook vanuit onze huidige positie met hen in contact zijn. Maar ik zie tegelijk op allerlei plaatsen dat het niet vanzelfsprekend is voor huidige verontruste vrijgemaakten om zomaar, ik zeg maar even 'zomaar', de overstap te maken naar hun. Kennelijk is daar een verschil in duiding, misschien ligging, misschien in gevoel, wat speelt er allemaal mee. Juist daaruit blijkt volgens mij, dat het bij de huidige verontrusting om ook andere dingen gaat waarvan niet gezegd mag worden, OK, we stappen nu over. Een aantal zal het wel doen en aantal doet het niet. Het feit dat GKv Urk en GKV Capelle-Noord zich niet zomaar aansluiten bij hetzij GKN, hetzij DGK ….

D&D: Dat zijn die twee kerkgenootschapjes die uit de vrijgemaakte kerken zijn ontstaan.

Pieter: … dat ze dat niet doen geeft aan er niet zomaar de route is die voor de hand ligt. Zij nemen een tussenpositie in en dat hebben we ook als kerngroep voor een belangrijk deel gedaan. Waarin we proberen te verbinden, dat is toch ons woord, met hen, maar ook met de verontrusten bij ons, maar ook proberen in contact te zijn met CGK en eventueel met HHK als het lukt.

Durk Jan: Eerlijk gezegd, Pieter, ik griezel inmiddels van het woord 'tussenpositie'. Waarom? Allereerst, we kennen het woord van de christelijke gereformeerden. Zij koesteren hun 'middenpositie' en zijn (waren?) niet te bewegen tot kerkelijke eenheid met de GKv - toen die nog 'orthodox' waren. Het is wat mij betreft zó in strijd met geweest met 'Ik in hen, en U in Mij, opdat zij volmaakt één zijn en opdat de wereld erkent dat U Mij gezonden hebt en hen liefgehad hebt, zoals U Mij hebt liefgehad', Joh. 17:23.

Iets soortgelijks speelt in de verhouding tussen die 'twee kerkgenootschapjes' die maar niet tot eenheid komen. Ik ga er nu hier niet op in, heb dat al met tientallen artikelen gedaan in dit magazine.

En nu ga jij met je kerngroep ook een 'tussenpositie' innemen. Vanuit de kerngroep zonder kerkelijke status, ga je proberen iedereen met elkaar te 'verbinden', als ik je goed begrijp: verontrusten in de GKv met DGK, GKN, CGK en HHK. En dat door m.n. kerkenraden voorlichting te geven, te informeren.
Ik vraag het maar openhartig, trek je niet een 'te grote broek' aan? Maar wat meer is, zou het niet veel meer voor de hand liggen, misschien moet ik zeggen fundamenteel confessioneel zijn, om allereerst eenheid met je voormalige broeders en zusters te zoeken? En daarmee te bewijzen dat eenheid je werkelijk ernst is (en hen ook!). En dan samen intensief verder werken aan gereformeerde eenheid van hen die een even kostbaar geloof hebben als wij? Dáár zouden we zo graag gezamenlijk in deze 'laatste dagen' aan werken!

Pieter: Wij zoeken de brede verbinding omdat het ons uiteindelijk gaat om de gereformeerde principes, en dan bedoel ik het op het niveau van Bijbel en belijdenis. En dan gaat het niet over cultuur, dan gaat het niet over gevoel, dan gaat het niet over inrichting van de liturgie. Die kan de consequentie zijn in bepaalde uitingen.

Durk Jan: Ja, precies! Werk dat nu eens concreet uit, Pieter, laat zien waar jullie precies voor staan.

D&D: Maar dat betekent dat jullie niet echt ..,, er is niet echt een alternatief dus. Er is niet, ik zie niet een nieuwe K. Schilder opstaan zoals in 1944 met een nieuw kerkverband. Dat nu niet aan de orde.

Pieter: Nee, ik denk in die zin leven we ook in een ander tijdperk. Ik denk dat er vroeger veel is gepolemiseerd, dat er veel scherpe debatten zijn gevoerd. Als we terugkijken naar het verleden is dat ook altijd een van de feiten achteraf over tijden van scheuring, dat we elkaar nog hebben uitgemaakt voor dit en voor dat. Ik denk niet dat dit van deze tijd is. Dus wij proberen, zo zijn we ook als vrijgemaakten steeds opgevoed in de kerk, we proberen met elkaar in gesprek te zijn maar dat moet dan wel kunnen, dan kom ik op het punt van net. Dat we proberen dat we op de goede manier met elkaar in gesprek te zijn. We zoeken verbinding en de alternatieven zijn niet eenvoudig. Dat houdt veel mensen op de plek waar ze zijn.

Durk Jan: Dit is zo'n belangrijk punt. Mensen blijven 'hangen'. Maar helaas doet beïnvloeding door dwaalleer en ketterijen dat níet!
Ik ben bezig met een serie artikelen Ontwikkelingen in de GKv[10] waarin ik probeer op basis van publicaties in deze kerken te volgen wat er daar gebeurt. Dan zie je haast voor ogen hoe dingen schuiven. Heel voorzichtig stapje voor stapje, maar onmiskenbaar. Ik heb het eerder haast wanhopig uitgeroepen, denk ook vooral aan jeugd en jongeren die meegesleurd worden in het neoliberale kerkelijke klimaat. Waar is het mededogen met hén en hun geestelijke toekomst?!

D&D: Want die NgK die gaat er komen, die fusiekerk, daar kunnen we toch wel vanuit gaan.

Pieter: Als verontrust bent, dat hebben we ook gezegd op de regioavonden, dan hebben we niet zomaar even een route.

Durk Jan: Als je werkelijk het voortouw wilt nemen, zoals de indruk is die we van de kerngroep krijgen, dan zal je m.i. toch kleur moeten bekennen en aangeven wat wél de route is. Dan moet vooral aan de orde komen: wat wil de Heere van ons, welke weg wil Christus dat we gaan zullen gaan.

Pieter: Het is ook heel sterk afhankelijk van je persoonlijke situatie. Je zult in de situatie zitten van een gezin met kleine kinderen die je graag zondags met jou in de kerk ziet. Dan zoek je, denk ik, een kerk in je nabijheid alleen al heel praktisch om daar te komen. Je zoekt voor de kinderen catechisatie en kijkt 'waar krijgen ze goede catechisatie'. Dus het maakt uit of je alleen bent, het maakt uit of je ambtsdrager of niet-ambtsdrager bent. Kijk naar onze voorgangers, je ziet een aantal emeriti predikanten die niet meer in actieve dienst zijn, die wat makkelijker kun je zeggen, zonder dat ze een binding hebben strak aan een gemeente, de overstap hebben gemaakt. Je hebt er ook bij die dat niet makkelijk doen, of die dat helemaal niet doen. Maar voor de dienstdoende predikanten is het nog een stukje moeilijker. En ik zie dat. Ik denk dat in vroegere tijden, bij tijden van conflicten en tijden van verwijdering in de kerk, voorgangers vaak voorop gingen. Maar dat zie je nu veel minder. Voorgangers zitten veel meer in de lijn van: Ik moet verbinden, ik heb een gemeente voor me die breed is samengesteld en ik wil er voor allemaal zijn. Nou dat is een begrijpelijk standpunt. Voorgangers zitten ook gewoon praktisch met huid en haar vast aan hun plek.

Durk Jan: De moeiten zijn niet te onderschatten. En er zal heel veel aandacht voor moeten zijn. Maar het gaat uiteindelijk om de trouw aan de Heere, aan zijn Woord. Een samenleven voor Hem op basis van het gemeenschappelijk geloof dat we belijden in onze gereformeerde confessies. Dát moet ons drijven en doorslag geven.

Pieter: Die dingen worden niet zo gezegd maar die zijn er natuurlijk wel. Voorgangers hebben ook te maken met, en dan komen we weer op hetzelfde punt terug, als je als voorganger je hoofd boven het maaiveld uitsteekt dan moet je oppassen dat je niet afgemaaid wordt. Want het blijft lastig om hierin stellige uitspraken te doen. Want dan word je er op aangekeken en op aangesproken. We leven ook in een tijd waarin we - het absolute achter ons gelaten zeggen sommige geschiedschrijvers onder ons -, we leven nu in tijd van het relativerende, het relatieve. Stellige uitspraken zijn so wie sie niet graag op de mond, op de lippen gelegd.

D&D: En dan is er wat Koert net al even noemde, Vroomshoop. Hoe kijkt u naar zo'n bericht? Die zijn dapper?

Pieter: Dat zeker. Ik denk dat we even goed moeten aanvoelen dat Vroomshoop, de kerkenraad een voornemen heeft uitgesproken, dat ze deze richting voorstellen. En die richting is dat ze zeggen: We kunnen niet meegaan in die fusie, maar de gemeente moet er, bij mijn weten, nog helemaal over spreken. Er komen dus gespreksronden en dat is wat mij betreft zorgvuldig, en niet alleen zorgvuldig maar ik vind het eigenlijk essentieel.

Ik vind dat het op teveel plaatsen daaraan ontbreekt. Misschien kunnen we daar straks nog wel even op komen, op het hele proces van de fusie. Het loopt wat dat betreft ook niet goed. Maar wat Urk betreft en wat Capelle betreft is men dus een fase verder, daar is in overleg en samenspraak met de gemeente 'besloten tot'. Zover is Vroomshoop nog niet. Dus in Vroomshoop moet ook nog echt samengesproken worden, willen we dit, en is dit de lijn, en blijft de kerkenraad deze lijn gehoord de gemeente zo houden of niet.

Pieter: Ik weet van enkele kerkenraden dat daar nog fors gesproken wordt maar dat is dan meer in de kerkenraadskamer op dit moment.

D&D: Het gaat wel ergens over, Koert, zegt Pieter, het gaat toch wel veel dieper dan …

Koert: Het hele punt is daarnet van mijn betoog, niet, is niet, dat het gaat om culturele dingen. Ik zeg: er is moeite om om te gaan met verschillen. En juist óók om die kernzaken kan het zijn dat je, als het gaat om de gereformeerde principes, dat je daar een verschillende uitleg van hebt. En dus de startzin is: OK ik ben het niet met je eens maar ik zie wel dat je wil leven naar het Woord van God en de belijdenis liefhebt en dus blijf ik met jou in gesprek. Dat ik zeg: Ik ben het niet eens met jouw uitleg van die principes maar we houden elkaar wel vast. Dat ontbreekt. En dat is precies mijn punt en hoe je dat verwoordt. Ik word daar verdrietig van, dat is tragisch, dat je hoort dat predikanten klem zitten, dat mensen klem zitten, dat kerkenraden, delen van kerkenraden soms klemzitten.

Durk Jan: Dat is zo kenmerkend voor onze tijd. Het gereedschap om dingen op te lossen is het gesprek. En natuurlijk, het is geweldig belangrijk om met elkaar te praten, langdurig en intensief.
Maar, Koert, jij weet natuurlijk ook, dat die fase eigenlijk allang achter de rug is. We, ik ook, zie boven, hebben ons de blaren op de tong gepraat, de vingers lam geschreven om duidelijk te maken waar de essentiële, de fundamentele problemen liggen, waar de wissels zijn omgegaan en een rampzalige koers ingezet.

De besluiten zijn genomen. Een en ander maal op synodaal niveau alle zaken aan de orde geweest. In alle openheid, diegenen die nu nog proberen de koers te verleggen met gesprekken met hun kerkenraad - als die er al oren naar heeft … - is naïef, voert achterhoede gevechten - als het daar al toe komt.
Als jij, Koert, verdrietig wordt van de mensen die klem zitten, dan zou ik je willen vragen in hoeverre je daar zelf als theoloog mede schuldig aan bent. Denk aan wat ik eerder aanhaalde van je dissertatie. Je wilt praten om de eenheid te bewaren maar als je werkelijk de Schrift wilt gehoorzamen dan is er geen ontwijken aan dat je moet zeggen: Tot hier en niet verder! Naar mijn gevoel is met elkaar praten in onze postmoderne tijd verworden tot 'horen zonder gehoorzamen', tot mensen verleiden tot uitstelgedrag.

Koert: Ja, maar dat geweten heeft ook te maken met een stukje relativering omdat ik een mens ben,

Koert: Nou, niet te nauw afgesteld, maar wél als je breder met mensen in gesprek raakt en je kijkt, en je analyseert ook gewoon goed welke…, hoe ook je achtergrond altijd wel een rol speelt bij de uitleg van de Bijbel. En daar kunnen we over praten, over hoe dat is. Maar als een andere zegt, tegen mij wordt gezegd: Voor jou is de cultuur bepalend en niet de Bijbel, dat is wel een forse polemische uitspraak.

Durk Jan: Dat is het ook. Maar is dat niet breedvoerig aangetoond onder andere m.b.t. tot de vrouw-in-ambt waarbij Paulus uitspraken in de eerste brief aan Timotheus werden omgeduid in een verzonnen culturele context? En men zich op die manier onder de klem van de Schrift heeft uit gewurmd? En geldt dat ook niet t.a.v. wat ik eerder aanhaalde over homoseksualiteit waar onder de enorme druk van de huidige sekscultuur duidelijke Schriftuurlijk normen werden weggeredeneerd?
Kijk, je kunt verdrietig zijn omdat iemand zich zo polemisch tegen je uitspreekt. Maar de ramp is veel groter als je de vastheid van het Woord ziet ondermijnd worden. Dat de geloofszekerheid verflauwt, verdampt. Dat jongeren zeggen: Geef mijn portie maar aan Fikkie want met die Bijbel van je, daar kun je alle kanten mee op als je maar theologisch-creatief genoeg bent.
Dát is in elk geval mijn grote verdriet, nog afgezien van het verlies van het mooie gereformeerde leven dat we in het verleden óók hebben gekend en waaraan ik in elk geval met grote dankbaarheid terugdenk.

Koert: Ja, daar wind ik me wel over op, ja, omdat ik denk, omdat ik denk, dat men zichzelf dan blind maakt, voor die interactie tussen cultuur en … nou opwinden, ik, ik word, ik word daar verdrietig van omdat er dan uitspraken komen. En..

Koert: Nee, maar, ik denk dat voor beide kampen deze dynamiek op gegeven moment zal optreden omdat je dan in de dynamiek terecht van 'moet ik nu blijven of moet ik weggaan'. Nou, ik denk: relax hé, wacht even vijf jaar, en kijk eens hoe je er dan in staat.

Het cruiseschip zit op ramkoers met een kolossale ijsberg. Verschillende passagiers zien het en rennen naar de reddingboten. Maar de kapitein roept de passagiers naar het ruime achterdek: 'Relax, relax, mensen, laten we de komende dagen maar eens praten over de achtergrond van jullie opgewonden waarnemingen. Jullie ideeën hebben vast te maken met jullie beperkte cultureel-sociale verleden.'

D&D: Ja, precies. Hé Pieter, kun je niet gewoon inderdaad ruimte geven? Er is misschien verschil in uitleg maar daarin respecteer elkaar uiteindelijk goed in, geef je elkaar de ruimte in. OK, je kunt ook als gereformeerden er zó in staan.

Pieter: Ja, weet je, ruimte en vrijheid zijn begrippen die we gewoon in ons vocabulaire hebben. Geloof heeft die vrijheid, om zo even te formuleren. Dat delen we volgens mij.

Koert: De kerkorde regelt zo min mogelijk zodat plaatselijke kerken zelf de ruimte moeten hebben om …

Koert: … om op hun plek christen te zijn, van oorsprong dan tenminste, haha.

Pieter: We kennen het begrip tolerantie maar het gaat er wel steeds om hoe je het invult. Wat wij in het boek, als het over de cultuur gaat, aangeven, is: we leven nu in onze huidige cultuur, er was een cultuur van de Bijbel, dus we praten over verschillende culturen. Als het nou over uitleg gaat hou dan in de gaten dat je zelf behept bent met je eigen cultuur én let op de cultuur, de context waarin de Bijbel ontstond. Delen we volgens mij volledig. Vervolgens is de vraag, als je dat weet, wat betekent dat voor de inhoud van de exegese. Er zijn altijd allerlei regels altijd in het verleden gehanteerd, regels van goede Bijbeluitleg, Koert kent ze nog beter dan ik. Maar die hielden altijd in: blijf binnen de context van de Bijbel en ga niet bijvoorbeeld de cultuur tegenover de inhoud van de Bijbel zetten. Dat is wat wij nu zien gebeuren en daarom zit het op dat niveau wat betreft de Schriftuitleg wat ons betreft in onze kerken niet goed. En …

D&D: En je kunt niet zeggen, OK, prima dat jij dat er net iets anders in zit…

Pieter: Nee, het is niet OK, het gaat niet om de uitkomst zozeer, de uitkomst komt ergens vandaan. Je moet terugkijken 'hoe is die uitkomst tot stand gebracht', en dan is de Schriftuitleg zelf en het omgaan met de Bijbel in geding. Als je dan een stap verder maakt en je kan zeggen wat was wat ons betreft aan de orde in het rapport EVHD dat ging over man/vrouw in de kerk, en als je dan kijkt naar wat we nu dan zien tot ons verdriet, en tot in zekere zin echt tot onze verbazing in de nieuwe kerkorde gebeuren, dat er een belijdenis komt die toch op een zekere afstand wordt gesteld, met formuleringen dat het Woord van God in de Bijbel staat. Terwijl wij eenvoudig geneigd zijn te zeggen dat het Woord van God toch de Bijbel is? Als je gaat formuleren 'het Woord van God is in de Bijbel verwoord', dan weet je ook weer vanuit de kerkhistorie dat het een reden heeft om het zo te verwoorden, dan valt het kennelijk niet samen. Want waarom ga je het dan zo formuleren? Dat soort zaken worden nu ingevoerd in een context waarin je zegt, we weten het eigenlijk niet meer samen, we kunnen er misschien ook niet samen uit komen op synodeniveau, laat het dan maar in de gemeente, zo verschuif je het probleem volgens mij. Dan zit elke gemeente daarmee.

Durk Jan: Ik zou zeggen, het is te hopen dat elke gemeente er mee zal zitten. Dan zou er in ieder geval een gereformeerd bewustzijn zijn. Terecht refereert Pieter hier aan de kerkhistorie, aan het 'quia' en 'quatenus': we geloven de Heilige Schrift omdat zij Gods Woord is, óf, we geloven de Heilige Schrift voor zover ze Gods Woord bevat. Gereformeerde hebben altijd het eerste omarmd en het tweede hartgrondig verworpen want dat opent de weg naar eigenzinnige uitleg waarvan boven een aantal voorbeelden is gegeven.

D&D: Dan kan Vroomshoop toch lekker doen wat ze zelf willen, zou je denken? Het maakt helemaal niet uit, je hebt die vrijheid om gewoon jezelf te blijven, binnen dat gezamenlijke … nou ja, in de protestantse kerk gaat het al nu alweer jaren zo….

Pieter: In een plurale kerk waar je plaatselijk veel ruimte hebt kun je inderdaad ook kiezen voor het model 'OK, ik maak plaatselijk van die ruimte op deze manier gebruik en jij maakt daar er op die manier gebruik van'. Daar zit iets in. Dat is ook al, denk ik, voor mensen die nu problemen hebben met wat er gebeurt, dat is een van de vraagpunten, hoeveel ruimte heb ik in mijn eigen gemeente. Even praktisch gesproken, regelingen. In Hattem als ik het even dicht bij mijzelf houd, en zijn er twee vrijgemaakte kerken. Als je in de ene vrijgemaakte kerk zou zeggen, dit is onze lijn, praktiseren weet ik veel, en in de andere kerk zou zeggen dat is onze lijn, dan kun je zeggen, nou, je hebt beiden je kerk en naar jouw overtuiging goed. Je hebt dan denominaties binnen het ruimere verband wat op afstand van elkaar staan, het zij zo. Je zou je dat in Capelle ook voor kunnen stellen, Capelle Noord en een Capelle. Dat is waar, dan betrekt het alleen maar plaatselijk. Maar tegelijk zijn we ook een verband van kerken, we komen elkaar tegen op de classis, straks op de regio in het nieuwe systeem. Dus alleen te denken dat de kerken op zichzelf staan en we hebben niet wat met de ander te maken, is niet wat we …

Durk Jan: Wil je dat werkelijk overwegen, Pieter? Het lijkt me belangrijk dat jullie als kerngroep daar helder over zijn en dat ook op een niet mis te verstane wijze communiceren.

Koert: Dat vereist dus ook sociale vaardigheden. In de zin van: OK, wij vinden wat wij vinden en als ik ergens anders kom… ik vind wat ik vind. Als ik ergens anders ga preken, en ik krijg van een vrouwelijke ouderling een hand dan accepteer ik dat het daar zo gaat, zoals het gaat. Alleen ja, en daar zit nou precies de moeite, dat die cultuur die we meenemen, eigenlijk dan sterk de impuls geeft van te zeggen: Maar ja als ik dat laat doen dan accepteer ik iets wat ik eigenlijk niet mag accepteren en dus ontstaan dan die grote moeiten. Dus ik ik… en het is dus ook met die formulering over de belijdenis, kijk, sommige dingen deel ik gewoon, ook als je journalist bent. We leven in een wereld met zulke totale desinformatie, dus een voorganger heeft een belangrijke rol in het terugduwen en ontmaskeren van verkeerde ideeën. Dat mag best iets krachtiger in formulieren en dit en dat en zus en zo. Dat vind ik ook. Alleen moet je nou die formuleringen zo lezen dat de kerkorde niet meer zegt dat de Bijbel Woord van God is? Ik lees dat er niet in. Kun je ook zeggen: Zo zou je het wel kunnen interpreteren en dan laten we die ruimte. Ik denk nou, als dat aan de orde is dan spreek ik die mensen wel aan. Dus het ook een beetje van 'ja, hoe ga je daar mee om'.

Durk Jan: Nou ja, Koert, je kunt je blijkbaar prima vinden in zo'n pluraal-tolerante omgeving waar ieder zijn eigen 'ik vind wat ik vind geloofsversie' heeft, en ook nog de ruimte krijgt deze ongehinderd uit te dragen. Waar liggen voor jou eigenlijk dan nog wel grenzen? Kom je dan uiteindelijk niet terecht bij 'Jezus is Heer' van B.J.F Schoep en de Wereldraad van Kerken destijds, en verder mag ieder vinden wat hij vindt? Zelfs de eerder door jou aangehaalde Kuitert mag een plekje met zijn geloof dat 'alle spreken over boven komt van beneden'?

D&D: Koert, die nieuwe fusiekerk, die leven toch ergens qua stijl en cultuur naar de protestantse kerken toe waar dat al decennia zo geregeld is?

Koert: Nou, uiteindelijk wel in die zin, dat ben ik wel met Pieter Pel eens, dat de onderlinge cultuur wel anders is. Dus, er is dus toch…

D&D: Daarom juist. Dus over tien jaar zijn we allemaal lid van de protestantse kerk.

Koert: Iedere kerk heeft natuurlijk een constructie waarbij je onder een paraplu kunt komen. Ik denk dat dat voor de hand ligt. Ik zou er ook helemaal niet tegen zijn. Maar kijk die gereformeerde kerkorde heeft wel met de zelfstandigheid van de plaatselijke kerk te maken, de manier waarop je in je onderling elkaar wel helpt en aanspreekt …

Koert: Dat zijn wel belangrijke noties en dat zou ik wel willen bewaren. Maar weet je, laten we daar gewoon kijken hoe dat loopt.

Durk Jan: Ik weet niet of jullie het in de gaten hebben, maar velen lopen al richting PKN, vragen zich af of het werkelijk wel zo nodig moet, die aparte nieuwe 'protestantse' kerk. 'Zo ééntje hebben we toch al'? En daar werken jullie, D&D, toch ook heel hard aan? Sterker nog, en nog 'oecumenischer', jullie werken zelfs aan een 'breed instituut' waarvan ook de roomse kerk deel uitmaakt. Je kunt immers haast geen ND meer openslaan of je struikelt over priesters, pastoors, paus en hun kerkelijke attributen en rituelen?

Pieter: Toch heeft dat iets paradoxaals. De aanleiding is kerkfusie. Kerkfusie is niet anders dan zoeken van kerkelijke eenheid. En waar hebben we het hier over: hoe kunnen we elkaar maximaal vrij geven en pluraliteit laten bestaan zonder dat we elkaar gaan verliezen. Dus die eenheid is kennelijk maar een beperkte eenheid want we hebben heel veel ruimte nodig, heel veel vrijheid nodig. En van mijn kant uitgekeken wordt er gezegd: Wil jij niet te weinig vrijheid, wil je teveel uniformiteit handhaven? Dus wat is voor jou eenheid en wat is voor Koert eenheid. Daar zit iets paradoxaals in, dat je zegt: We streven naar eenheid en vervolgens laten we als vrijgemaakten alle zusterkerken in het buitenland ongeveer vallen. Want dat hebben we gedaan! Dus die eenheid hebben we wel opgeofferd. Dus je offert een eenheid op en kiest er in mijn optiek weer een andere eenheid voor terug. Dat relativeert het voor mij ook wel weer, de hele beweging die gaande is, we zoeken een eenheid. En ik heb zo straks gezegd en blijf dat zeggen: eenheid is een positieve onderstreepte zaak, Tegelijkertijd kost het ook veel en verliezen we enorm veel eenheid op andere vlakken even hard.

Durk Jan: Als ik zo vrij mag zijn, volgens mij moet je het zo zien. Het kost inderdaad de GKv op dit moment internationale gereformeerde contacten. Maar, zo hoorde ik op de synode van Goes (dacht ik) al zeggen: We verliezen contacten maar krijgen er ook voor terug. Bovendien: kijk eens welk een veelheid aan kerkelijke relaties de GKv via de Raad van Kerken kan leggen! En denk je niet, Koert: waarschijnlijk komen ze over vijf jaar wel weer terug? Als ook die buitenlandse kerken 'sociaal vaardiger' zijn geworden…?

D&D: We gaan afronden, het is even niet anders we kunnen hier nog heel lang over doorpraten volgens mij. Wat adviseer je, Pieter, mensen die net als jij verontrust zijn over wat adviseer je ze nu?

D&D: Mag ik daar een kleine aanvulling bij maken: ik blijf dat wel ingewikkeld vinden, dat als je verontrust bent wat je dan eigenlijk moet. Want je kunt behalve dan je verontrust voelen…

Pieter: Ik deel het met jullie, het is niet eenvoudig. En wat niet eenvoudig is, en wat niet eenvoudig is, kunnen we niet als eenvoudig verkopen, moeten we zelfs niet proberen, volgens mij. Dat is even de vooropmerking. Onze lijn is op dit moment, ga in gesprek met je kerkenraad, het is nu nog geen 1 mei, en ook na 1 mei kun je volgens mij nog in gesprek met een kerkenraad, als je daar nog bent tenminste. Dus ga in gesprek….

D&D: Voor jou is het wel een deadline, zeg maar, dan moet ik wel gekozen hebben.

Pieter: Het is geen deadline. En dan hangt het weer van die plaatselijke situatie af. Maar even naar de vraagstelling terug, wat is de lijn? In mijn optiek is de lijn - dat is denk ik, een goede gereformeerde lijn - ga je in gesprek met je kerkenraad en wijst de kerkenraad er op: Weet u überhaupt wat hier gebeurt in uw nieuwe kerkorde? Want ik geef je op een briefje dat heel veel kerkenraden er nauwelijks naar gekeken hebben. En dat is het jammere van de zaak. Dus buig je daar over, kijk er naar, en kom in gesprek. Lukt dat dan ga je uiteraard dat gesprek vervolgen en afmaken, is dat op zich prima. Lukt dat niet, dan verandert natuurlijk de situatie als er geen gesprek mogelijk is, en je geen toegang krijgt. Dan zal je als groep, ter plaatse of in naburige gemeenten, elkaar opzoeken en vinden. En gaan overleggen wat staat ons in deze context dan te doen. Kunnen we als er geen gesprek mogelijk is, blijven. Of komt er geen gesprek en komt het uitsluiten van een gesprek eigenlijk neer op het feit, ja, er is kennelijk geen dialoog meer mogelijk …

Durk Jan: Nee, Pieter, je bent niet duidelijk genoeg. Dat hoor ik ook om me heen op bezinningsavonden die ik bezocht. Mijn inziens moeten jullie, als je werkelijk leiding wilt geven, richting wijzen. Wat je nu doet is in zekere zin vergelijkbaar met wat je de fusieorganisatoren verwijt t.a.v. het Avondmaal: het terugwijzen naar de gemeenten omdat het anders niet oplosbaar is, iedere kerkenraad moet zelf maar zien. Dat doe je ook, als je zegt: Ga maar praten en of dat nu wel of niet lukt, zie maar wat je in jouw omstandigheid doet.

Áls jullie leiding willen geven aan het 'verontrusten-proces' dan zal je verder moeten denken en ook verdere wegen moeten wijzen dan jij en jullie nu doen. Denk daarbij ook aan 'de eenvoudigen in de lande' die het niet allemaal zo gemakkelijk op een rijtje kunnen verwoorden of discussies aangaan.

En opnieuw, denk toch aan de 'kleinen in de kerk'!
Waar zijn zíj over vijf jaar…?

D&D: Is de kans vrij groot dat er een derde kerkgenootschap van ex-vrijgemaakten komt?

Pieter: … dan is de kans vrij groot dat je gedwongen wordt, of gedrongen raakt in die tussenpositie van in feite Urk en Capelle, en wellicht die Vroomshoop inneemt afhankelijk van hoe het met Vroomshoop verder gaat. Dat je in die tussenpositie raakt, om vanuit die tussenpositie rond te kijken 'hoe nu verder'. Kijken naar de ene kant en naar de andere kant, dat is wel herverkaveling genoemd. Wie weet leidt het daartoe op termijn.

D&D: In herverkaveling kan je gelijk aansluiten bij andere kerkgenootschappen, bestaande of met mmm kerkgenootschap samengaan. Koert, wat zegt jij tegen mensen die verontrust zijn 'wat moet ik doen'?

D&D: Ik ben ook wel benieuwd als jij in Vroomshoop zou wonen en daar in de kerk zou zitten, of, nee laten we Capelle nemen, daar is het besluit al gevallen. Zou je dan ook blijven?

Koert: Oh, daar zou ik dan over moeten nadenken, ja. Want je bent wel gegeven aan die plaatselijke gemeente, enne, ik ben nu predikant in bijzondere dienst van mijn eigen gemeente. Dus in die zin staat ik daar. Bij ons speelt dit op dit moment niet. In een heleboel gemeenten speelt het op die manier niet. Maar ik kom wel individuele mensen tegen die worstelen, of ik heb met mensen gesprekken die zo hun gedachten hebben over de fusie. En ik zou wel, het is belangrijk om dat spectrum in de gaten te houden, er zijn mensen die zelf hun vijven of zessen hebben bij de fusie maar totaal er niet aan denken om de ... maar dat gesprek ook belangrijk vinden. Dus ik zou tegen iedereen willen zeggen, haal rustig adem probeer anderen ook niet in de consequentie te dwingen, van 'als je a vindt dan zou je eigenlijk ook b moeten vinden, ook al zeg jij dat je b niet vindt'.

Durk Jan: Nee, persoonlijk geloof ik niet, Koert, dat je met Capelle of Urk, om die twee maar te noemen, mee zou gaan. Dan moet je wel heel veel van wat je eerder hier naar voren bracht, verloochenen. Je hebt bewezen op een vrije manier met de Schrift te willen omgaan en dat ook met alle kracht verdedigd. Als ik het goed zie, zal dat in genoemde gemeenten niet worden getolereerd. Want dan …

Koert: Nou ja, uiteindelijk moet iedereen voor zichzelf ten volle in zijn geweten overtuigd zijn, ik wil niemand dwingen maar probeer wel uit die dynamiek weg te blijven dat heel scherp komt te staan als dit nu niet gebeurt dan moet ik weg gaan. Weet je als je dat uiteindelijk zou gaan doen, dan kan het over een jaar of twee jaar ook nog. Dus …

Koert: … nou ja, dat dat het geduld en het goede gesprek, het geldt voor beide kanten, he. Want je komt, komend vanuit die vrijgemaakte cultuur - en dat is ook precies wat nederlands gereformeerden angstig maakt om in de fusie te stappen - is dat je dan met een bepaald type mensen in een kerk terecht komt waarbij de dingen soms snel op haren en snaren komen te staan. Of dat nu een linkse of meer conservatieve opvatting is.

De lezer zal hebben gemerkt dat ik me nogal vrijmoedig in dit gesprek heb gemengd. En soms wellicht ook aan de scherpe kant opmerkingen maakte en vragen stelde. Laat me verzekeren dat het niet mijn bedoeling is te kwetsen maar dat mijn betrokkenheid voortkomt uit diepe bezorgdheid over waar het heen gaat met gereformeerde christenen in onze gure seculiere tijd. Ik meen in alle eerlijkheid te moeten constateren dat in de GKv/NGK het ten diepste gaat om te blijven bij het Woord van God en daaruit leven, óf niet. Dus blijven bij de Bijbels leer waarvan de hoofdzaak is samengevat in de gereformeerde belijdenissen, óf niet.

[1] #97 - Waarom verontruste vrijgemaakten niet mee willen naar de nieuwe fusiekerk

Dick en Daniël Geloven Het Wel, 3 maart 2023.

[2] Bedoeld zal zijn 2004.

[3] Hij en wij, Oriëntatie in de actuele situatie de Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt), geschreven door Alko Driest, Gerard Geerds, Peter Lameris, Piet Meijer, Jan van de Wetering.

[4] Belijdende kerk blijven, 'een kerk die leeft belijdt – een kerk die belijdt leeft' geschreven ds. H.W. van Egmond ds. H.G. Gunnink ds. P.L. Storm ds. J.R. Visser, onder Redactie van de verontrusten groep Gereformeerd blijven.

[5] Zie voor een uitgebreide bespreking het artikel Over intocht en Sola scriptura, click hier.

[6] Ik denk aan de publicatie Cruciaal, waarover op deze site een uitgebreide discussie met TUK docent dr. J.M. Burger is gevoerd, zoek op cruciaal. We hopen er binnenkort opnieuw aandacht aan te geven.

[7] Dienst aan de doorgaande reformatie, T.M. de Marie en E. de Marie-de Ruig, Klankbord nr. 3. Zie ook de 'Akte van vrijmaking of wederkeer (2003) daarin.

[8] O.a. Dies domini – Een RUSTige Dag, Scheiden zonder gronden en Echt geboden.

[9] Zie de serie artikelen Kiezen of verliezen die we publiceerden in 2015 in waarin ik uitgebreid motiveerden waar afscheid van de GKv noodzakelijk was geworden.

[10] Ontwikkelingen in de GKv, click voor het eerste hier. Er zijn er inmiddels tien afleveringen van verschenen.