Nooit weer?

D.J. Bolt

06-05-23

In de aanloop naar 4 en 5 mei hebben we De Holocaust gezien, een serie van '17 unieke documentaires' van documentairemaker Willy Lindwer. In totaal 15 uur word je als het ware meegezogen in het leven en leed van de Tweede Wereldoorlog. Het kan niet anders of je wordt diep geraakt door wat zich ook op onze vaderlandse bodem heeft afgespeeld. Het lijden is hartverscheurend en dan zie je nog maar een minieme fractie van wat zich wereldwijd heeft afgespeeld.

Niet te bevatten!

De documentaires spitsen zich toe op het leed dat m.n. onze Joodse burgers is overkomen en aangedaan. Er worden ook indringende vragen gesteld aan niet-Joodse Nederlanders. Was er (ook) toen niet een sterk antisemitisme? Waren Nederlanders onverschillig over het lot van hun Joodse medeburgers? Hadden wij niet veel meer kunnen doen om de massamoorden te voorkomen? Wat zou de oorzaak kunnen zijn dat in ons land het relatiefst hoogst aantal Joden kon worden weggevoerd? Enzovoort, enzovoort.

En dan zijn dit nog algemene vragen maar hoeveel nabestaanden van slachtoffers stellen nog steeds heel persoonlijke vragen over wat er in hun (familie)leven is gebeurd. Hoe het  heeft kunnen gebeuren en waarom is het niet voorkomen!

Zulke vragen worden in de video's indringend gesteld door overlevenden en nazaten. Bijvoorbeeld.

Waarom heeft het verzet niet de spoorlijn van het doorgangskamp Westerbork gesaboteerd zodat de wegvoering van de meer dan 100.000 Nederlandse Joden zou zijn belemmerd, in elk geval vertraagd, met een grote(re) kans op meer overlevenden?

Waarom liet het Nederlandse volk haast onverschillig, zoals het lijkt, hun Joodse mededorpelingen en –stedelingen uit hun huizen ophalen en afvoeren?

Hoe kan het toch dat die weinige overlevenden van de Duitse moordmachine na de oorlog niet zonder meer hun eigendommen, huizen en bezittingen terugkregen?
Waarom kregen moordenaars en verraders na de oorlog nogal eens milde straffen, ook regelmatig nog eens verkort in de loop der jaren?

Het blijft je Nederlandse ziel diep beroeren. Hoe hebben 'zij' toch zo gehandeld?

We kunnen er hier niet diep ingaan, als we daartoe al in staat zouden zijn. Maar misschien is voor nu in het kader van gedenken deze vraag relevant 'hoe zou ik hebben gehandeld'? En hoe staat het met onze houding nú? Misschien geeft dat voor een deel (het begin van) antwoorden.

En spoort aan tot verdere bezinning.       

Verzet

Allereerst, er is in ons land wél verzet geboden tegen de misdadigers van het Deutsche Dritte Reich. We weten het ook uit eigen familiekring. Met gevaar voor leven en gezin, tot aan de dood. En we zouden de velen die op wat voor wijze tegenweer boden en het niet zelden met de dood moest bekopen groot onrecht doen om het verzet te bagatelliseren. Het verbergen van Joden werd door de moffen een groot misdrijf geacht. Na dagenlange martelingen om informatie los te krijgen volgde meestal executie van de 'misdadigers', of afvoeren naar een concentratiekamp en verbeurdverklaring van huis en bezittingen. Je moest wel weten wat je deed!

En altijd loerde het verraad. Een schokkend voorbeeld uit een van de documentaires.

Verraad

In het Overijsselse Varsseveld waren twee joodse vrouwen ondergedoken bij een echtpaar waarvan de man in het verzet had gezeten. Dat ging goed, tot de dochter van het echtpaar met haar kleine kinderen wilde gaan inwonen bij haar ouders. Dat ging niet, daarvoor was er onvoldoende ruimte in het huis.

Maar ze wist raad. Ze ging naar Arnhem, naar de Sicherheitsdienst (SD), de veiligheidsdienst van lokale politieleiders onder bevel van de Duitse SS. Dochter vertelde dat er twee Jodinnen in haar ouders huis waren ondergedoken en waar ze verstopt zaten. Ze bedong dat de SD haar ouders ongemoeid zou laten.

Welnu, dat was prima, maar wel onder voorwaarde dat haar vader de weg zou wijzen naar andere ondergedoken Joden. De verraadster werd beloond met 75 gulden tipgeld!

En vader wees de weg naar nog een andere onderduikplaatsen...

En zo gebeurde het dat de SD uit drie huizen acht Joden konden halen en afvoeren naar Auschwitz. Ze hebben dat niet overleefd… En ook werd een man op een van de onderduikadressen zeer zwaar mishandeld en tot het eind van de oorlog opgesloten in concentratiekamp Amersfoort.

Na de oorlog werd vier jaar gevangenisstraf geëist tegen de dochter. Ze werd uiteindelijk veroordeeld tot twee jaar cel. 'Drie maand per weggehaalde Jood', zo klonk het cynisch.

Dapper

Zou ik zoveel moed hebben gehad om Joden te verbergen? Met zoveel afschuwelijke consequenties? Zou ik jarenlang 'vreemden' over de vloer kunnen hebben, zonder te weten wanneer het eindigde? Misschien zelfs mensen in je nabijheid moeten dulden die je 'niet liggen', of mogelijk door hun gedrag een ernstig gevaar voor de veiligheid van je gezin opleverden? Want ook daar zijn voorbeelden van. 

Bij onderduikers in huis wordt het een tweede natuur: loeren uit je ooghoeken, analyseren van verdachte geluiden, op je woorden passen bij buren, vrienden en bekenden. 'Het' is er altijd! Wat een leven!

Zou ik de moed hebben gehad…?

Daarom was het ook zaak op 4 mei met groot respect hen te gedenken die de moed, niet zelden geloofsmoed,  hebben gehad om toch hun medemensen te beschermen tegen moordzuchtige machten. Die door een ultieme naastenliefde werden gedreven, denk aan

'Niemand heeft een grotere liefde dan deze, namelijk dat iemand zijn leven geeft voor zijn vrienden.' Joh. 15:13.

Joods verzet

Na het zien van de documentaires bleven vele vragen die daarin worden gesteld ons bezig houden. Eén daarvan gaven we boven al weer: had het Nederlandse verzet niet de spoorlijn van en naar Westerbork moeten saboteren zodat vele Joden hadden kunnen worden gered, althans hun vervoer naar de vernietiging had kunnen worden vertraagd?

We hebben nog geen afdoend antwoord gevonden.

Maar de vraag heeft wel geleid tot ook een andere vraag: Wat is de rol en het aandeel van het Nederlandse Joodse verzet geweest in WW2? Hoe kan het dat met een relatief kleine Duitse bezetting van het kamp in Westerbork zovelen zich hebben laten wegvoeren naar o.a. de hel van Auschwitz? Waarom is er geen opstand, zoals in het getto van Warschau, geweest? Wist men niet wat hen te wachten stond of geloofde men in een leugenachtig beeld van de toekomst? Hoe is de verhouding geweest dus Nederlandse en eventueel specifiek Joods verzet?

We weten op dit moment geen of onvoldoende antwoorden en proberen daar meer informatie over vinden of te ontvangen en zo mogelijk deze te publiceren. 

En nu?

De Tweede Wereldoorlog is meer dan 75 jaar geleden. Wij hebben in vrede en toenemende welvaart geleefd in ons kleine hoekje van de aarde. Het gevoel groeide dat het soort afschuwelijke nazistische barbarij verleden tijd is, in elk geval in onze buurt. NEVER AGAIN, NOOIT WEER, staat er in vele talen op herdenkingsmonumenten.  

Maar in grote delen van de wereld is deze wens allang niet meer van toepassing. Denk bijvoorbeeld aan Syrië, Myanmar, Sudan, en zoveel andere landen. En sinds vorig jaar februari weten we ook op ons continent wel beter. De mensheid is niet geëvolueerd tot een betere soort, als we die gedachte al ooit hadden.

Want:

Wéér tracht een autoritair regime een ander vrij land te overweldigen.

Wéér worden onschuldige burgers meedogenloos beschoten, vrouwen verkracht, kinderen vermoord.

Wéér worden er dwars tegen internationaal recht in gebieden geannexeerd.

Wéér is er sprake van genocide door het wegvoeren van mensen, van kinderen ook.

Wéér regeert de leugen oppermachtig.

In 1939 vielen de Duitsers Polen binnen, het begin van een wereldoorlog. Wij Nederlanders dachten dat we er wel buiten zouden blijven, net als in de Eerste Wereldoorlog. Het bleek een grote misrekening want machtsbeluste regiems hongeren altijd naar meer.

In 2022 vielen de russen Oekraïne binnen. Op het moment dat we dit schrijven hebben we net de persconferentie met de Oekraïense president Volodymyr Zelenski die ons land bezocht, gevolgd. Deze dappere man die samen met zijn volk een strijd voert tegen een uiterst gewelddadige agressieve wereldmacht.

Terecht dat Zelenski in zijn toespraak deze oorlog in een veel breder kader plaatste dan alleen van belang voor zijn eigen land: het is een strijd om de vrijheid van Europa, ja van de hele wereld.

Verliest Oekraïne deze dan heeft de wereld er een heel groot probleem bij!

Aandacht

Denken wij dat we er wel buiten zullen blijven, net als in 1939/1940?
De betrokkenheid bij de oorlog in Oekraïne lijkt nogal af te nemen. Als volk zijn we allang weer bezig met onze eigen sores. Met vuurwerk en blikjes gooien naar spelers op voetbalvelden, met een paar procent loonsverhoging meer, met tijdig vliegen naar vakantiebestemmingen, … En eigenlijk is het stom, vinden BBB en PVV, dat Zelenski net op 4 mei hier komt, want 'eigen doden eerst' natuurlijk...

Is er wel voldoende besef in welk spannend tijdsgewricht we opnieuw leven? Dat in het beste geval Oekraïne wint en alle de gestolen gebieden terug krijgt. En in het slechtste dat we een Derde Wereldoorlog zullen beleven waarbij de vorige oorlogen kinderspel zullen blijken te zijn.

Nee, we hoeven niet trillend van spanning elk dag op het puntje van onze stoelen het Oost-Europese nieuws te volgen. Maar er dient wel een volgehouden intensieve meelevende aandacht te zijn voor wat er op ons continent gebeurt.

Zodat geen enkele dag het gebed om vrede voor Oekraïne, en elders, ontbreekt.

Ook in een rustig vertrouwen, dat we ook van harte de Oekraïners toewensen:

Mijn schild ende betrouwen
zijt Gij, o God mijn Heer,
op U zo wil ik bouwen,
Verlaat mij nimmermeer.
Dat ik doch vroom mag blijven,
uw dienaar t'aller stond,
de tirannie verdrijven
die mij mijn hart doorwondt.