Vertrouwen gevraagd - Enkele reacties (3)
D.J. Bolt27-03-08
Het interview met prof.dr. G. Harinck krijgt nog steeds aandacht in de pers1. Het is waardevol om daar kennis van te nemen. Ook interesseert het ons hoe anderen aan de Theologische Universiteit denken voor over allerlei zaken rond het thema kerk en kerkgemeenschap. We zetten een aantal reacties op een rij.
Prof. dr. J. Douma
Douma, emeritushoogleraar van de TU, is enthousiast over de Verklaring: Hij kon zich "geheel vinden in de Kamper verklaring en was verblijd over zoveel eenstemmigheid". Zo enthousiast zelfs dat hij zijn vaste maandelijkse bijdrage in het ND, "Moreel Beraad", waarin hij die keer enige kritische opmerkingen over deze zaak wilde maken, annuleerde. De kritiek aan het adres van het ND die ook onderdeel van dit Moreel Beraad uitmaakte ventileerde Douma vervolgens in een separaat ingezonden2. Echter het appeltje dat Douma (terecht) wilde schillen was voor het ND niet te pruimen.
De zaak is simpel. Prof. Harinck heeft een aantal van het gereformeerde geloof afwijkende overtuigingen publiek verdedigd. Na forse kritiek viel Bergwerff Harinck met een groot ND artikel3 bij. Het was de bedoeling volgens Bergwerff om de "veenbrand" die ondergronds in de vrijgemaakte kerk woedt aan de oppervlakte te brengen. Die opzet is gelukt gezien de schrik die velen om het hart sloeg of anderen bijna extatisch deed juichen.
Maar nu volgens Douma het TU-bestuur samen met Harinck deze brand heeft geblust moet ook het ND meewerken de resten van het vuur te doven: "een gereformeerde krant (moet) een veenbrand niet alleen registreren, maar moet die ook proberen te blussen". En dus vraagt prof. Douma aan het dagblad zich ook uit te spreken over de Verklaring van de TU.
Antwoord ND
Helaas, daartoe is het ND niet bereid. Want volgens de hoofdredactie is het ND geen partij in geding. Ze heeft alleen maar een interview gehouden. Daarmee is de kous af. Bovendien zou het blad zich in het verleden voldoende over de gewraakte punten hebben uitgelaten.
Maar ik denk dat de redactie zich hiermee te gemakkelijk van Douma's vraag afmaakt. Want Bergwerff heeft als hoofdredacteur heel bewust Harinck verdedigd met zijn artikel Een goed woord voor George Harinck. Waarom? Omdat er "van officiële kerkelijke zijde initiatieven genomen zijn om Harinck te bewegen tot het terugnemen van bepaalde uitspraken", en bovendien om de lancering van een "grootscheepse virtuele protestdemonstratie". Met zijn artikel gaf Bergwerff voor dertigduizend lezers bewust tegengas tegen de leiding van de TU en tegen de protestactie onder het 'gewone' kerkvolk. Daarmee werd hijzelf ook partij in geding.
Wij begrijpen dat de hoofdredactie van het ND er niet voor voelt op de Verklaring te reageren. Want zij zit tussen twee vuren. Enerzijds kan ze onmogelijk waardering hebben voor een Verklaring die het mooie interview verschmutzt. En die ook bij de toeschouwers veel ergernis, om het eufemistisch uit te drukken, oproept, zie nog volgende reacties. Anderzijds zou afwijzen noodzaken tot het geven van hom of kuit over homoseksuele relaties en 'de vrouw in het ambt'. Maar daarmee zouden de orthodox-gereformeerde abonnees (nog meer) moeite met de koers van de krant krijgen. Bovendien zou het voor Harinck ook weer een heel moeilijk te verteren zaak zijn geweest dat de Verklaring die hij mee ondertekende, door de krant die hem support zou worden afgewezen. Niemand die er dan nog iets van begrijpt.
Voorwaar een lastig dilemma. Vandaar.
Prof. Douma zal hier niet tevreden mee zijn geweest, kan ik me voorstellen. Maar is de gang van zaken eigenlijk niet het gevolg van het feit dat 'de krant' in de praktijk allang niet meer als gereformeerde krant opereert? En komt zijn vraag aan de redactie ook niet een beetje voort uit een soort restgevoel dat krant en de (vrijgemaakte) kerk bijelkaar horen? Maar dat is immers allang voorbij? Daar heeft prof. Douma zelf toch ook intensief voor geijverd en er zijn warme adhesie aan betuigd? Is wat hier gebeurde niet een duidelijk symptoom hoe een "gereformeerd gezinsblad" is verloren gegaan?
Men mag dat nostalgische praat vinden. Maar de negatieve invloed van het ND op het gereformeerde karakter van onze kerken is niet gemakkelijk te onderschatten.
Prof. dr. G. van den Brink
Ook een andere hoogleraar reageerde, namelijk dr. G. van den Brink. Eveneens dr. Harinck een bijzonder hoogleraar maar nu aan de Universiteit van Leiden (waar Harinck heeft gestudeerd). De Gereformeerde Bond in de PKN heeft daar een leerstoel Systematische Theologie.
In zijn maandelijkse ND-column besteedt Van den Brink aandacht aan de kwestie Harinck en probeert te analyseren hoe Harinck toch tot zijn uitlatingen is gekomen. Dat zal, zo denkt hij, wel komen door het "in toenemende mate als benauwend ervaren klimaat" in de GKv waartegen Harinck zich dan met zijn uitlatingen heeft afgezet. "Juist zo'n klimaat kan immers op zeker moment gaan prikkelen tot emotioneel verzet, dat zich dan soms plotseling uit in boude, ongenuanceerd-kritische uitlatingen".
Van den Brink kan niet begrijpen dat Bergwerff niet "heeft aangevoeld hoezeer het interview om zo te zeggen explosief materiaal bevatte". Kortom, arme Harinck die het slachtoffer is geworden van het verstikkende klimaat in de GKv en een onverantwoordelijke hoofdredacteur.
Van den Brink vindt dat met de Verklaring Harinck zijn uitlatingen heeft erkend als "nogal schrille dissonanten". Hij is hem daar "bijzonder dankbaar" 4voor. "En als zijn website-critici zo'n geluid nu eens dankbaar zouden aanvaarden" en navenant zouden reageren, verzucht Van den Brink.
Maar hij houdt wel een slag om de arm: "Ik ga er althans vanuit dat Harincks verklaring van zaterdag niet afgedwongen maar oprecht is"?
Openheid en eerlijkheid
Een paar opmerkingen bij deze ontboezemingen.
In de eerste plaats worden vrijgemaakten de laatste jaren geroemd om hun openheid voor alles en nog wat. Dankzij die openheid mag Van den Brink als PKN-er zijn stukjes in het ND schrijven. Mag hij zelfs aan het Avondmaal aanzitten in de vrijgemaakte kerken, mits hij "een goede reden heeft". Vrijgemaakten lieten hun gereformeerde politieke partij, om een ander voorbeeld te noemen, verdampen in de CU waar GKv-leden en -bestuurders zelfs geen been meer zien in het toelaten van roomse leden op alle niveaus.
Openheid alom dus. Weliswaar, gezien de opstand tegen Harincks "antireligie", nog niet zo ruim als Van den Brinks PKN-kerk waar het homo'huwelijk' volgens kerkelijke ordonnantiën wordt ingezegend, maar toch wel aardig samen-op-weg en ook nog lang niet 'uit-verruimd'.
En verder, Harinck maakt in zijn interview helemaal niet de indruk van een tot de rand toe gevuld vaatje explosieven waar Bergwerff alleen maar even een lucifertje bij hoefde te houden. Integendeel, rustig en nadenkend geeft hij blijk van een gegroeide overtuiging van jaren waarvoor zijn collega's en verdere instanties hem geen enkele strobreed in de weg leggen, zoals hij expliciet aangeeft!
Het interview heet niet voor niets 'ten diepste'. Hier was gewoon een man aan het woord die vertelde wat hij echt dacht en wat hij voelde. En die eerlijkheid siert hem.
Áls de journalist iets kan worden verweten, dan zeker niet dat hij het materiaal uit het interview adequaat heeft gepubliceerd. Wat wilde prof. Van den Brink dan? Knippen in de mp3 bestanden, uitlatingen verdonkeremanen? Dat kan toch niet, ook niet voor je collega bijzonder-hoogleraar?
Het lijkt me dat prof. Van den Brink niet echt op de hoogte is van de ontwikkelingen in onze kerken. Of behoefte heeft als zovelen deze kerken in een kwaad daglicht te zetten.
Dr. B. Loonstra
Op zijn weblog geeft ook dr. Loonstra (CGK predikant te Emmeloord) commentaar op de gebeurtenissen rond dr. Harinck. Hij begint met hem te prijzen voor zijn eerlijkheid. "Harinck durft tegen de stroom op te roeien". Hij vindt zijn uitlatingen ook "opmerkelijk" want die komt van "een hoogleraar aan de theologische opleiding van de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt () "de denktank van een orthodoxe kerkgemeenschap".
Maar Loonstra vindt de uitspraken van Harinck ook "onbevredigend". Immers "het belangrijkste kenmerk van de gereformeerde traditie is toch, dat we aan de Bijbel het hoogste gezag over ons leven toekennen als het levende Woord van God. Als je daarvan uit wilt gaan, kun je niet zeggen: aan discussies over een bijbels verbod doe ik niet mee". Want "de beslissende vraag is: welke weg wijst God?"
Het is voor Loonstra de vraag of er ruimte binnen de GKv is om hierover verder te praten. "Is daarvoor een veilige open ruimte?"5. En teleurgesteld voegt hij er wat onderkoeld aan toe:" In de Christelijke Gereformeerde Kerken bleken de bereidheid en het vermogen om die ruimte te bieden op problemen te stuiten"6.
Jan Aalbers, Hoogland
In het ND reageert ook iemand met een minder klinkende naam (of is misschien bescheiden). Aalbers prijst Harinck als mens en als wetenschapper voor het interview dat hij "mooi" vindt. Uit dat interview komt Harinck tevoorschijn als "recht door zee, een beetje hoekig, soms wat ongenuanceerd. Kortom, vooral de mens Harinck die in het dagelijks leven wetenschapper is, is aan het woord."
Tenminste, dat dacht Aalbers. Want, zo concludeert hij, uit de Verklaring van de TU en Harinck blijkt het allemaal niet te kloppen. Harinck drukt zich ongelukkig uit, bedoelt andere dingen. "Is Harinck echt een wat grijze muis die bijvoorbeeld alleen maar zegt dat vriendschappelijke omgang tussen twee mannen niet verboden is?" En dat hij over de vrouw in het ambt het kerkelijk standpunt volledig respecteert? En dat het bezoeken van een rooms-katholieke dienst, als er echt helemaal niets anders beschikbaar is, niet echt verboden is? En al die andere passages in het interview, "zijn dat mogelijk ook uit de bocht gevlogen gedachtespinsels?"
Ja, dat zijn typisch vragen die bij 'het gewone volk' leven en een eerlijk antwoord verdienen.
Evangelische Omroep/Deze week
Het kon natuurlijk niet uitblijven dat ook het EO-programma Deze Week aandacht zou besteden aan de 'kwestie Harinck'. Dit programma onder leiding van de NGK-lid A.P. de Boer discussieert elke zaterdagavond een half uurtje over hot items in kerk en samenleving. Daar zaten tot nu voor kort een PKN-lid in, dr.ir. J. van der Graaf, een NKG-lid ds. P. van Kampen, een lid van de Vergadering der gelovigen prof.dr. W.J. Ouweneel en de vrijgemaakte, drs. E. van Middelkoop. Voor Van der Graaf en Van Middelkoop is nu ds. W. Smouter (NGK) deelnemer geworden. Onbekend is of er nog iemand anders aan wordt toegevoegd. M.i. wel wenselijk gezien het feit dat er nu al drie Nederlands Gereformeerden inzitten. Dat wordt toch een beetje teveel monokerkelijk, lijkt me.
De heren kunnen het wel pratend houden met elkaar. En dat levert regelmatig zeer boeiende discussies op. Zo ook over genoemde zaak. Ze hebben die overigens uitgebreid tot het algemene onderwerp van omgaan met 'controversen in je eigen kerk'. Daar betrokken ze, naast de kwestie Harinck, ook de gang van zaken bij in de Gereformeerde Gemeenten rond dr. K. van der Zwaag en zijn publicatie Afwachten of verwachten?, en de kwestie dr. B. Loonstra en zijn publicatie Ik heb een vriend. Beide publicaties hebben aanzienlijk gevolgen gehad voor hun positie in hun kerken, zie b.v. hierboven het aangehaalde van dr. Loonstra.
Een beetje dom en waanzin
We halen wat krenten uit de discussiepap die wij te verteren hebben.
Er is grote moeite bij de discussianten over het gebeurde rond dr. Harinck. Op allerlei niveaus. Zo vindt ds. Smouter de uitlatingen van Harinck "een beetje dom" net als prinses Maximá dat van uitspraken van prins Willem Alexander vond. Maar hij heeft er een "intense moeite" mee dat hij het verhaal "zogenaamd teruggenomen heeft". Smouter: "De hoge heren daar in Kampen hebben hem bij de kladden gevat en hebben hem kaltgestellt. Er is een gezamenlijke verklaring gekomen waarin staat dat Harinck niet heeft gezegd wat hij zei. En dat van die roomse mis... Hij bedoelde helemaal niet aan de mis deelnemen maar in de kerk zitten als er een mis gehouden wordt als er geen vrijgemaakte kerk binnen 25 km is. Dat is waanzin."
Over de grens
Dr. Ouweneel is het met ds. Smouter eens: "Harinck zocht de grenzen op, praat over de grenzen heen. Ook wat de confessie betreft. Daar ging hij overheen zelfs. Niet de verstandigste plek om dat te doen in een radiointerview in een kerk waar het stormt en gist. Je krijgt daar een evangelische vleugel, een vrijzinnige vleugel en een ouderwetse middenorthodoxie [niet helemaal verstaanbaar of dit woord werd gebruikt, djb]. Harinck durft een keer hardop te zeggen wat er leeft. Laten we de discussie eens openbreken over homoseksualiteit. Plaats van de vrouw: precies hetzelfde. Terwijl die discussie overal al is geweest, moet die bij de vrijgemaakten nog beginnen. Ik vind niet het ergste wat hij gezegd heeft maar de retractio, het terugtrekken, dat vind ik veel laffer en slomer. Het allerergste vond ik niet dat hij gezegd heeft wat hij gezegd heeft maar de reacties tegen hem. Die vind ik veel erger als het er op aan komt. Op een website als publiekprotest. Ontzettend! De violen van toorn, de scheldkanonnades, de verdachtmakingen."
Spiegel
Soms is het goed dat door niet-vrijgemaakten duidelijk wordt gemaakt wat wij maar moeilijk van elkáár accepteren. Misschien leidt dat tot een grotere onderlinge eerlijkheid. Dat Harinck tegen de confessie inging is duidelijk. Daar gaat het natuurlijk in wezen om. Dat is uitstekend begrepen door de discussianten zo blijkt ook uit het vervolg van de discussie. Ze achten het een onmogelijkheid om met de Verklaring weer 'rust in de tent' te brengen. Met de Verklaring is het kerkvolk uiteindelijk geen goede dienst bewezen.
We delen de ontzetting over de manier waarop men heeft gereageerd op publiekprotest. Wat een diepe haat en spot werd daarop door niet weinigen getoond! Een 'buitenstaander' schreef o.m. het volgende: "Inmiddels krijgt deze hele gang van zaken het karakter van een vrijzinnig volksgericht. Wie orthodox is wordt misschien nog net geduld binnen de GKv. Maar wie weerstand biedt aan de postmoderne tijdgeest wordt uitgeworpen, of dreigt uitgeworpen te worden." Precies, zó wordt dat door vele verontrusten gevoeld!
Vrijzinnig of evangelisch
Het panel heeft ook een boodschap aan gereformeerde belijders. Het is goed om daar goede nota van te nemen.
Ds. Smouter voelt "tot zijn botten verwantschap met de GKv. Een gereformeerde wereld die de oude paden bij elkaar houdt - inclusief een regulerend systeem, alles is precies zo als in de geschriften staat wat je in de kerkelijke weg aangenomen hebt - die is uiteen aan het vallen. Want dit is een uiterlijke zekerheid die gewoon niet houdbaar is. En dan zijn er volgens mij maar twee opties: of de vrijzinnigheid, of de evangelische impuls. Daarom gebeurt hier wel iets buitengewoon relevants. Ik zou willen dat men naar de inhoud ging. Het enige alternatief is als de uiterlijke zekerheden van confessie en kerkelijke afspraken wegvallen, - en die vallen weg, good/bad, kan me niet schelen -, maar als het gebeurt dan zijn dit de twee opties: of de vrijzinnigheid of het evangelische, eventueel een combinatie van die twee want het ligt buitengewoon ingewikkeld."
Hier wordt iets zeer opmerkenswaardigs gezegd door een belangrijke voorman7 van de Nederlands Gereformeerde Kerken. Hij ziet, om het maar kort door de bocht te formuleren, geen brood meer in de gereformeerde confessies en "zijn regulerend" systeem als het ondertekeningsformulier, strakke binding aan de belijdenis etc. Zoals hij eerder in de discussie al had verdedigd dat het volstrekt acceptabel en vanzelfsprekend is dat je niet je bedenkingen tegen de leer eerst in de kerkelijke weg aan de orde stelt, zoals dat gereformeerde "regulerend systeem" dat eist. Nee, je kunt rustig jouw ideeën publiek maken en propageren voordat kerkelijke vergaderingen zich daarover uitspreken!
Je vraagt je af hoe onze deputaten kerk eenheid (DKE) kunnen volhouden dat op het punt van de binding aan de belijdenis er volledige overstemming met de NGK is. Hier wordt toch good/bad, it does not matter, deze binding in feite losgelaten?
De DKE, waarvan de meerderheid voor het starten van besprekingen is om tot eenheid te komen met de NGK, heeft op de synode van Zwolle-Zuid wel iets uit te leggen, lijkt me.
Herbezinning
Welke weg moeten de vrijgemaakte kerken gaan? De panelleden hebben daar wel ideeën over. Dr. Ouweneel:
"Ik zou eigenlijk wel een herbezinning van wat gereformeerd is willen. Want ik zie ook de website één in waarheid - ik wil geen reclame maken - , het is boeiend om er naar te kijken hoe deze mensen zichzelf verstaan als gereformeerd. Want dat is dan toch zich terugtrekken op ijzeren onaantastbare bolwerken. Daar mag ook niet op veranderd worden. Ik zou juist tegen vrijgemaakten willen zeggen als evangelische jongen, voordat jullie allemaal vrijzinnig of evangelisch worden: ga je nou eens herbezinnen op wat waarachtig gereformeerd is. En doe dat dan niet door bij voorbaat al om de formulieren een hekje heen te zetten alsof dat eens en voor altijd vastligt. Durf je eens over je eigen erfenis te bezinnen. Ik geloof dat er dan veel meer mooie dingen uitkomen en dat jullie opties helemaal niet zijn het Harinck-isme, het EO-isme waarvan de vrijgemaakten onlangs zijn beschuldigd in Trouw. Durf die herbezinning aan. Hakken in het zand of herbezinnen, daar gaat het om."
'Herbezinnen op de belijdenis' betekent in dit theologenwereldje niet mediteren zodat we weer helder voor ogen hebben dat "het een weelde is om gereformeerd te zijn"8. Nee, het betekent veelal afscheidnemen van de confessie. Want het is niet meer van deze tijd om je daar druk voor te maken. De gereformeerde wereld is uit elkaar aan het vallen, volgens Smouter. En daarom moeten mensen als Harinck de vrije hand krijgen om hun ideeën vrijelijk te spuiën.
Het verschil
"Gaat het om de rust in het kerkgenootschap, dat het bootje ongestoord zijn koers volgt of gaat het om de waarheid? Kan het zijn dat een dissident toch iets wezenlijks aan de orde stelt?", zo vroeg ds. Van Kampen zich af en wees daarbij op Jezus en het Sanhedrin in Johannes 11. Dat vond Smouter wel een beetje te boude vergelijking, want de vrijgemaakten "zijn vreselijk in beweging en ze zijn bezig met de hoofdvraag: hoe ga je om met het gezag van de ouderlijke tradities".
En daarmee sloeg hij de spijker op de kop. Voor hem en velen in zijn kerken zijn het ouderlijke documenten waar je op een nette manier afscheid van moet nemen. Misschien moeten we wel zeggen: voor velen in onze kerken ook. Maar voor ons zijn het existentiële geschriften die ons geloof samenvatten.
Dat maakt een (kerk)wereld van verschil. De discussie in Deze week is daar een boeiend maar ook verdrietig bewijs van.
En verder
Tenslotte, hoe staat het met de andere docenten aan de TU? Is prof. Harinck een zwart schaap te midden van verder wit gedierte? In vervolgpublicaties willen we proberen daarvan iets te ontdekken.
Wordt vervolgd.
NOTEN
____________________________________________________________
1 In Nader Bekeken van maart 2008 geeft ds. C. van Dijk er uitgebreid aandacht aan. Op zijn reflectie hopen we in een van de komende artikelen te reageren.
2 ND, 18 febr. 2008.
3 ND, 6 febr. 2008.
4 De dankbaarheid jegens dr. Harinck leeft breed. Alleen merken we op dat die vóór en na de Verklaring wel van heel verschillende groepen mensen is?
5 Dr. Loonstra heeft de Verklaring nog niet kunnen lezen toen hij dit op zijn weblog publiceerde. Wellicht was zijn toon wat scherper geweest als hij daarvan wel kennis had gehad.
6 Dr. Loonstra nam onder druk zijn boekje "Ik heb een vriend", waaruit bleek dat hij geen overwegend bezwaar tegen homoseksuele relaties had, uit de handel.
7 Ds. W. Smouter was o.m. voorzitter van de vorige Landelijke Vergadering van de NGK en is ook een drijvende kracht acher de evangelisch-charismatische beweging New Wine.
8 Prof.dr. K. Schilder.