Een ander evangelie? 3
D.J. Bolt
02-12-23
We vervolgen weer de weergave de lezing Vrede op aarde, het goede nieuws in een postchristelijke cultuur van prof. dr. Paas ter gelegenheid van de opening van het academisch jaar van de TUUt en geven daar onze laatste kanttekeningen bij.
Prof. Paas:
Tegelijk lijdt ook Roots voorstel naar mijn gevoel aan een zekere protestantse abstractie en tijdloosheid. Gods heil wordt ook bij hem vooral gerealiseerd in de ziel van een tijdloos individu, de ‘eeuwige mens’. Dit wordt bijvoorbeeld zichtbaar in zijn kritiek op praktijken als ‘overattention to human action’. 7) Maar als kind leerde ik al in de kerk dat wie nat wil worden in de regen moet gaan staan. De dominees van mijn jeugd bedoelden daarmee vooral dat we geen kerkdiensten moesten overslaan, omdat je daar de kans liep bekeerd te worden. Maar je kunt dit breder toepassen. Root heeft, denk ik, gelijk dat Gods reddende activiteit werkt in onze ervaringen van onmacht en hulpeloosheid. Maar we moeten daarbij niet vergeten te vragen: waar moet men zich bevinden om zulke ervaringen op te doen? Loop je in elke levenspraktijk evenveel kans om ‘je leven te verliezen en het te vinden’, of kun je je in zekere zin hiervoor openstellen? Root is bezorgd dat zulke vragen de aandacht te veel vestigen op menselijke activiteit, maar de prijs die hiervoor wordt betaald, is dat de wezenlijke Godservaring los komt te staan van deelname aan Gods missie. En dan krijg je al snel weer soteriologische abstracties. Er is een risico dat christenen (terecht) wijzen op de reddingservaringen van slaafgemaakten en andere machteloze mensen (denk aan de Negro-spirituals) en (opnieuw terecht) stellen dat we hier een grondstructuur van Gods heil vinden, om vervolgens te beweren dat we ‘in wezen’ allemaal verslaafd en hulpeloos zijn – als we het maar geestelijk willen zien. Opnieuw wordt er dan een knip gezet tussen deelname aan Gods missie en het ontvangen van Gods heil. Zo kun je vroom beweren dat we aan de voet van het kruis allemaal gelijk zijn, en tegelijk een praktijk in stand houden waarin vrouwen, slaafgemaakten, homoseksuelen en gekoloniseerden toch net wat minder gelijk zijn dan witte, heteroseksuele, westerse mannen. Een heilstheologie kan zich radicaal toespitsen op een bevrijdende theologische kernwaarheid, en niettemin buitengewoon beklemmend uitwerken juist vanwege die radicaliteit die de neiging heeft alles te negeren waaraan aarde en bloed kleeft.
Prof. Paas is consequent. Zelfs Roots voorstel dat weliswaar volop aandacht geeft aan de 'onderkant van het heil', aan de grondstructuur ervan, maar toch deze niet geheel wil loskoppelen van 'zijn bovenbouw', kan op zijn kritiek rekenen: het lijdt daardoor aan 'een zekere protestantse abstractie en tijdloosheid'. Gods heil wordt ook bij Root toch weer vooral en teveel gerealiseerd in de ziel van een tijdloos individu, de ‘eeuwige mens’. Een basale aardse heilsactie als 'redden van personen' wordt dan (te) gemakkelijk een algemeen redden van mensenzielen.
De bevrijding bijvoorbeeld van negers uit hun slavernij destijds die werd verdedigd met het belang van hun eeuwige zaligheid. Of een ander actueel voorbeeld: dat er hoog van wordt opgegeven dat we voor God allemaal gelijk zijn maar als het er op aankomt, op de grond, vrouwen en homo's vergeleken met 'witte westerse heteroseksuele mannen' minder 'gelijk' achten. Onze 'dunne lichte Westerse' heilsleer leidt tot praktijken die buitengewoon beklemmend zijn, geneigd als ze is het aardse leven met zijn bloedige, stuitende onrechtvaardigheid te negeren of te legitimeren, zo oordeelt Paas.
Hoe komen we daar van af, volgens hem? En waar moeten we zijn om Gods reddende activiteiten te ervaren, of om Paas' vergelijking te gebruiken, waar kunnen we de regenbui vinden waardoor we nat willen worden?
Zo kom ik tot slot nog eenmaal terug op vrede als kernbegrip in een christelijke soteriologie. Veel meer dan het verouderde begrip ‘heil’ heeft ‘vrede’ in de Nederlandse taal de gevoelswaarde behouden van datgene waarover de christelijke soteriologie gaat. Om oudtestamenticus Walter Brueggemann te citeren:
De centrale visie op de wereldgeschiedenis in de Bijbel is dat de hele schepping één is, elk schepsel in gemeenschap met elk ander schepsel, levend in harmonie en veiligheid en gericht op de blijdschap en het welzijn van elk ander schepsel… Shalom is de kern van de Bijbelse visie van één gemeenschap die de hele schepping omvat. Het verwijst naar alle bronnen en factoren die gemeenschappelijke harmonie vreugdevol en werkzaam maken. 8)
Alvast een fundamentele Bijbelse tegenwerping.
Al op de allereerste pagina's van de Schrift klinkt iets heel anders[1]:
'Toen zei de HEERE God tegen de slang:
Omdat u dit gedaan hebt, bent u vervloekt
onder al het vee en onder alle dieren van het veld!
Op uw buik zult u gaan en stof zult u eten, al de dagen van uw leven.
En Ik zal vijandschap teweegbrengen tussen u en de vrouw,
en tussen uw nageslacht en haar Nageslacht;
Dat zal u de kop vermorzelen,
en u zult Het de hiel vermorzelen.'
Gen. 3:14-15.
Fundamentele tegenstellingen in de wereld dus. Christus zegt zelfs dat Hij vuur zal werpen op de aarde:
'Ik ben gekomen om vuur te werpen op de aarde en wat wil Ik nog meer, nu het al ontstoken is! Maar Ik moet met een doop gedoopt worden, en hoe beklemt het Mij, totdat het volbracht is. Denkt u dat Ik gekomen ben om vrede te brengen op de aarde? Nee, zeg Ik u, maar eerder verdeeldheid.
Want van nu aan zullen er vijf in één huis verdeeld zijn, drie tegen twee en twee tegen drie. Zij zullen tegen elkaar verdeeld zijn: vader tegen zoon, en zoon tegen vader, moeder tegen dochter, en dochter tegen moeder, schoonmoeder tegen haar schoondochter, en schoondochter tegen haar schoonmoeder.'
Luk. 12:49:53.
Antithese, de fundamentele tegenstelling tussen mensen die God vrezen en die dat niet doen. Harmonie, veiligheid en vrede (!) kan er alleen zijn waar gezamenlijk allereerst de liefde tot God en dan dus (!) ook de liefde tot de naaste wordt gevonden.
Maar 'alle Menschen werden Brüder'? Nee, het zal niet gebeuren.
Heil in christelijke zin gaat over de manier waarop God vrede realiseert en ons opneemt in die vrede. Gods missie (missio Dei) is gericht op shalom, op een schepping die volledig en harmonisch tot bloei is gekomen. 9) In die missie worden mensen betrokken als verbondspartners van God. Heil en redding houden in dat wij onze plaats vinden als verbondspartners, als vredestichters van de schepping. Alles wat wij ondergaan, elke verandering die wij doormaken, en alles wat we mogen doen op weg naar de vrede van God, is deel van Gods shalom. Alles in ons en om ons heen dat zich daartegen verzet en de realisering van die vrede in de weg staat, komt voort uit onze zonde, hopeloosheid en verlorenheid – die van onszelf of die van de machten die Gods schepping belagen.
‘Zalig zijn de vredestichters’, zei Jezus. Het is in praktijken van vrede en vredestichten dat onze onmacht en hulpeloosheid barsten kunnen worden waarin het licht van God binnenvalt.
Wonderlijk! Paas gispt het eeuwenoude 'traditioneel westers-christelijke' geloof, waarin volgens hem het heil dat we na onze dood gered worden van de hel en naar de hemel gaan, zoveel nadruk zou krijgen dat concretisering van het heil in het leven van alledag er bij inschiet.
Maar nu lijkt in zijn geloof het omgekeerde te gebeuren. Want daarin ligt de volle focus op een heil dat haast identiek is met veelsoortige vrede in allerlei culturen en contexten. Daarin mag God dan nog met Zijn licht door de kieren ('barsten') van onze tekortkomingen schijnen, wat dat dan ook mag betekenen…
Maar het is toch net andersom? Dit postmoderne 'contextuele' vredegeloof is toch veel te 'dun', om een typering van Paas te gebruiken? Want de vrede waarover de Schrift spreekt 'gaat alle verstand te boven'[2]. Als je al het Schriftuurlijk begrip 'heil' zou mogen vervangen door 'vrede' dan gaat dat veruit boven vrede zoals wij het gebruiken voor de omgang tussen mensen en volken. Hoewel het ook daar zéker alles mee te maken heeft. Het gaat om vrede met God in Christus, in één woord verzoening tussen God en mens.
In mijn boek beschrijf ik drie contexten waarin zulke praktijken te vinden zijn: recht, verzoening en de omgang met de schepping. Ik noem er hier maar één als voorbeeld: de zoektocht naar het koninkrijk en zijn gerechtigheid. Ik bespreek dit aan de hand van de ervaringen van zwarte slaafgemaakten in de zuidelijke Verenigde Staten tussen de Amerikaanse Revolutie (1776) en de Amerikaanse Burgeroorlog (1861-1865). Dit was een samenleving waarin vrome christenen andere minstens zo vrome christenen in slavernij gevangenhielden en theologisch alles uit de kast haalden om dit te rechtvaardigen. Daarbij konden zij putten uit een lange westerse traditie waarin een dun evangelie van het redden van zielen doorlopend was gebruikt om koloniale projecten te rechtvaardigen. Zo ook slavernij. De voorbeelden zijn legio 17
waarin slavernij wordt geschilderd als Gods voorzienige maatregel waardoor Hij de zielen van zwarte mensen kan laten redden. Wat zijn enkele jaren van slavernij immers ten overstaan van eeuwig branden in de hel? ‘Zoek eerst het Koninkrijk en zijn gerechtigheid en al het andere zal u gegeven worden’, zei Jezus. Op die basis is het moeilijk de halve wereld te veroveren en volken tot slaaf te maken. Maar ‘boven alles gaat het om de redding van de ziel en de rest komt dan vanzelf’ is daarvoor wonderwel geschikt. De zoektocht naar recht is een van de akkers waar Gods genade regent, het is een context waarbinnen we ‘dode plaatsen’ vinden waar Gods heil binnenkomt. Er is geen heil buiten die zoektocht om, want er is geen vrede te vinden zonder dat er recht is gedaan.
Het is voor ons de vraag of prof. Paas hier niet een goedkope karikatuur schetst van het hele slavernij gebeuren in relatie tot het christelijk geloof. Het voert te ver om daar hier nu de nodige vragen bij te stellen en een analyse te geven. Vanuit onze comfortabele Westerse stoelen is het gemakkelijk een generaal oordeel te vellen. Het officiële christelijke gereformeerde kerkblad De Wekker wijdde er een hele editie aan[3]. Onder andere krijgt daarin slavernij in het Oude en Nieuwe Testament waardevolle aandacht. Met de nodige nuance van onze visies!
Maar belangrijker voor ons is de vraag wat er in de kern van Christus' evangelie van genade en verzoening overblijft als dat heil, zoals Paas hier stelt, afhankelijk wordt gemaakt van onze 'zoektocht' naar recht. We zijn allergisch geworden voor dit woord 'zoektocht' sinds de theoloog dr. H.M. Kuitert de vastheid van het gereformeerde geloof inruilde voor een levenslange 'zoektocht' waarvan hij zei: ‘Ik wist niet waar ik uit zou komen. Een zoektocht is pas een zoektocht als je niet weet waar het eindigt. Anders is het niet oprecht zoeken’ – aldus in een Trouw-interview (15-11-2014). Inmiddels weten we waar hij eindigde van zijn tocht: met een 'algemeen betwijfeld geloof'[4] waarin 'alle denken over Boven van beneden komt'.
De verlegenheid die veel christenen momenteel ervaren met hun overgeleverde soteriologie zit hem hierin dat het een soteriologie betreft die de ziel was van een christelijke beschaving, de hoeksteen van een christelijke cultuur, de ideologie van een westers kolonisatieproject. Met het afbrokkelen en verdwijnen van die beschaving komt het bekeringsdrama alleen te staan, als een ziel op zoek naar een lichaam, een hoeksteen op zoek naar een gebouw. Christelijk spreken over heil heeft een omgeving nodig, een praktijk waarin dit sense maakt, waarin dit spreken tot leven komt, zoals een kat tot leven komt wanneer zij een muis ziet. Een soteriologie zonder zo’n bedding is niet meer dan een set losse snaren: je kunt er van alles op spelen, maar zonder klankkast gebeurt er weinig. Het zijn keurige snaren, precies van de juiste lengte en de juiste dikte, van zorgvuldig uitgezocht materiaal. Maar er is geen muziek. De klankkast van een christelijke heilsleer kan niet langer de christelijke beschaving zijn, ook niet de subculturele overblijfselen van de christelijke beschaving in de laatste restanten van de verzuiling. De soteriologie zal een nieuwe bedding moeten vinden en ik denk dat die te vinden is in de weg van vrede, dat wil zeggen: in gemeenschappelijke praktijken waar men zoekt naar recht in een wereld vol onrecht, in de zoektocht naar verbinding in een samenleving vol polarisatie en in de zoektocht naar duurzaamheid op een 18 stervende planeet. In die zoektochten kunnen we ervaren wat het is om af te zien van zelfhandhaving, om te sterven aan onszelf, en om Gods oordelen, zijn vergeving en zijn beloften te ontvangen.
Paas ziet 'verlegen christenen'. Zij zijn verlegen met hun geloof in het heil. De kern van dat heil wordt immers gevormd door 'de ideologie van een Westers kolonisatieproject'. Dat project creëerde een christelijke (wat heet) beschaving en cultuur. Echter nu deze voortbrengselen in onze en de vorige eeuw tot de bodem toe geërodeerd zijn[5] blijft dat heil – het Evangelie van verlossing en verzoening - a.h.w. in de lucht hangen, het mist de ondergrond waarop het eerder steunde.
Wat is dus de oplossing volgens Paas?
'Gewoon' die oude christelijke cultuur en beschaving achter ons laten en samen op zoek gaan naar 'zinnige' praktijken ('sense') die mensen aanspreken. Hij geeft alvast een voorzet: samen zoeken naar vrede, verbinding, duurzaamheid en verzet tegen onrecht, polarisatie.
We vertalen het maar even in onze concrete Nederlandse samenleving en cultuur. Gewoon met politieke partijen als bijvoorbeeld GroenLinks/PvdA tegen armoede en onrecht strijden, vechten voor de hoogte van minimum lonen, afschaffen subsidies fossiele brandstoffen, sociale huizenbouw, etc. etc. Samen zoeken hoe dit nieuwe heil in een Nieuw Sociaal Contract kan worden gerealiseerd! Dát spreekt aan, maakt 'sense', heeft zin, leidt tot de bouw van Gods Koninkrijk. Zo probeert de spreker zijn evangelie concrete handen en voeten te geven.
Nog deze kanttekening. Het voelt onrechtvaardig, haast arrogant aan als Paas zó spreekt over het christendom. Hij weet toch ook hoe juist christenen, en m.n. gereformeerden, altijd Christus' evangelie hebben gebracht tegelijk met inspanningen op allerlei gebied van onderwijs, barmhartigheid en ontwikkeling. Zie bijvoorbeeld de lange lijst van organisaties van de vroegere 'vrijgemaakten' waarmee zij de liefde tot God en de naaste handen en voeten gaven[6].
Ik bid dat deze universiteit een plek mag zijn waar hoop wordt gevonden te midden van de kwetsbaarheid van een kwijnend westers christendom in een steeds meer ontredderde samenleving en een zuchtende schepping. Want Gods heil komt ons nabij in dode plaatsen. Gods vrede is ons meer nabij in onze zwakheid dan in onze kracht. Allen daarom veel heil en zegen gewenst in het komende academische jaar.
Tot zover onze 'kanttekeningen' bij het referaat dat prof.dr. S. Paas op 23 september jl. hield als start van het academisch jaar van de (voormalige gereformeerd-vrijgemaakte) Theologische Universiteit Utrecht.
In het volgende en laatste artikel proberen we de balans op te maken en te besluiten wat we aan moeten met het vraagteken in de titel van deze artikelen
NOTEN REFERAAT
7 - Root, Christopraxis, 120. 15
8 - Brueggemann, Living, 15, 16.
9 - Vgl. Michael J. Gorman, Becoming the Gospel: Paul, Participation and Mission, Eerdmans: Grand Rapids 2015, 152.
Wordt vervolgd
NOTEN djb
"We mogen er van uitgaan, gezien de resultaten van het nieuwere onderzoek, dat Israël aanvankelijk een Kanaänitisch volk was, dat naast andere goden El vereerde. In de loop van de 12e eeuw werd de basis gelegd voor Israëls latere functioneren als zelfstandige natie. De komst van een "exodusgroep", die mogelijk voor een deel bestond uit religieuze ijveraars, is daarbij waarschijnlijk een stimulerende factor geweest."
[2] Fil. 4:7.
[3] De Wekker, nr. 20, 29 september 2023.
[4] Het algemeen betwijfeld christelijk geloof, dr. H.M. Kuitert, 1992.
[5] Zie de voortgaande afbraak van de zgn. christelijke zuilen, en zie voor de enorme afkalving van christelijke politieke partijen de grafiek in het artikel Wie verdient onze stem deze verkiezingen?
[6] We noemen een paar organisaties uit het Handboek GKv 2000 zonder volledig te zijn: De Verre Naasten (wereldwijd), Commissie Steun Broederschap Spanje, Stichting Steun Reformatie Oostenrijk.